"Убса-Нур ыйгылаажы" заповедник
У́бсу-Нур, же Убса (моол. Увс нуур), Тыва: Убса-Хөл Күрүнениң биосфералыг бойдус заповедниги "Убса-Нур ыйгылаажы" РФ-тиң Чазааның доктаалы-биле 1993 чылда тургустунган. 1997 чылда ЮНЕСКО-нуң бюрозунуң шиитпири-биле аңаа биосфералыг деп эрге-байдалды тывыскан. 2003 чылда ЮНЕСКО-нуң Парижке эрткен 27-ги сессиязы "Убса-Нур ыйгылаажының" девискээрин Бүгү-делегейниң бойдус тураскаалының объектизи кылдыр чарлаан. Заповедниктиң ниити камгалал шөлү - 925136,4 га.
Тыва бойдустуң катаптаттынмас онза чараш булуңнарын хаара тудуп турар бо заповедниктиң 9 участогунче: бедик-бедик дагларлыг "Улар" бойдус комплекизи, Оруку-Шынаа тулаалыг суг девискээри, Убса-Нур хөлдүң соңгу кезээ, Цугээр-Элс элезинниг хову, "Ямаалыг" төөгү-культуралыг тураскаал чер (хөй санныг бурунгу базырыктар, хаяда чурумалдар бар), бедик даглыг Мөңгүн-Тайга, каас-чараш бойдустуг, арыг-кылаң суглуг Кара-Хөл, Арысканныг болгаш Хаан-Дээр бойдус зоналары болгаш ландшафтар кирип турар. Заповедник девискээринде мөңге харлар, черлик аң-мең, үнүш-дүжүт ораны Мөңгүн-Тайгаже үнер, арыг суглуг, хөй янзы куштар чурту Төре-Хөлге дыштаныр "Элезиннер эртинези", хемелээр, балыктаар "Хемчик" болгаш "Кантегир" турисчи маршруттар ажыттынган.
"Убса-Нур ыйгылаажы" заповедниктиң девискээринде сүт ижер 83 амытан, куштарның 351 хевири, соястаарларның 7 хевири бар. РФ-тиң Кызыл дептеринче сүт ижер амытаннарның 8, куштарның 34 болгаш соястаарларның 1 хевирин киирген. Делегейниң Кызыл дептеринче база кирген дириг амытаннар бар. Оларның аразында ирбис, те-чуңма, кызыл бөрү, кара дуруяа, ак кудуруктуг эзир, кара дас куш, тогдук дээш, өске-даа ховар амытаннар демдеглеттинген.
Заповедниктиң девискээринге 1078 хевирниң үнүштери үнүп турар. Оон 41 дыка ховар үнүштү тыпкан. 8 үнүштү Россияның Кызыл дептеринче, 30-ин Тываның Кызыл дептеринче киирген.
Дөзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Дарбаа Ю.К. "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар"