Бай-Тал

Бай-Тал - Тываның Бай-Тайга кожууннуң бир сумузу. Ол Тээли суурдан мурнуу чүкте 16 км ыракта

География

Тус чер

Тус координаталары: 50°54'35"N 90°3'30"E

Чон

Чурттакчы чонунуң саны 2157 кижи (2015ч).

Төөгү

   «Бай-Тал» деп ат кайыын тывылганыл?

Онзагай чараш бойдус чурумалдыг ак-көк Хемчиктиң эң-не бажында суурунга Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал сууру хамааржыр.

Бай-Тал суур Бай-Тайга кожууннуң барыын талазында турар. Суур соңгу-чөөн талазындан Тээли, чөөн болгаш мурнуу-чөөн талазындан Шуй, соңгу чүгүнден Кызыл-Даг, соңгу-барыын талазындан Кара-Хөл суурлар база барыын талазындан Алтай Республика-биле кызыгаарлажып чыдар. Ооң девискээринде, Тывада бедии-биле ийи дугаар черде турар Мөңгүлек тайгазы  (3485м.), делегейде ат-сураа билдингир Шивилиг аржааны турар.

Шаанда суурнуң девискээринге талдар дыка хөй болгаш шыргай турган. Кодан чылгы, хой киргеш тывылбайн баар. Мындыг кожамык бар:

Хөй-ле чылгы изи киргеш,
Чиде берген Бай-ла-Талды.
Кодан чылгы оъттап киргеш,
Көзүлбейн баар Бай-ла-Талды.

    Ынчангаш талдар хөй болганы-биле Бай-Тал деп адаан.

Сураглыг кижилер

Николай Өскеевич Өлзей-оол - 1916 чылдың февраль 20-де Бай-Тал сумузунуң Шындазынга бөдүүн араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Тыва театрнын үндезилекчизи РСФСР-нин алдарлыг артизи, Тываның Улустуң артизи.

Дмитрий Энешович Очур - 1926 чылдың январь 20-де Хемчик-Бажының Кара-Чода деп черге малчын арат Энеш Иргиттиң өг-бүлезинге төрүттүнген. Талантылыг цирк артизи, Англияга «Чиңге демирниң хааны» бедик атты алган. Тываның, Якутияның алдарлыг артизи, тыва цирктиң тергиин үндезилекчизи.

Хүргүлек Байсклаңовна Конгар - 1924 чылдың май 15-те Хөл сумузунуң Хөл-Бажы деп кыштагга төрүттүнген. Россияның, Тываның чонунуң алдарлыг артизи, «Күш-ажылдың шалыпчызы» орденниң эдилекчизи, «Тываның айлаң кужу» аттың эдилекчизи.

Борис Баадаңович Чюдюк - 1925 чылдың январь 7-де Бай-Тал сумузунга төрүттүнген. «Күш-ажылдың Кызыл Тук» ордениниң эдилекчизи, Улус өөредилгезиниң тергиини, чогаалчы, башкы.

Константин Чанзанович Тоюӊ - 1926 чылдың апрель 22-де Бай-Тайга кожууннуң Хөл сумузунуң девискээри Үстүү-Чиңге-Даг деп кыштагга төрүттүнген. Чогаалчы,шүлүкчү, композитор. Ооң адын мөңгежидип Бай-Тал сумузунуң бир кудумчузун адаан.

Куулар Дарыяа Намзырай уруу - 1924 чылда Бай-Тал сумузунуң Шивилиг деп каас-чараш бойдус чурумалдыг черге, бөдүүн арат өг-бүлеге төрүттүнген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга киришкен эки турачы тыва он кыстарның бирээзи. «Ада-чурттуң дайынынга киржилгези дээш» деп орденниң, «Дидим чорук» деп медальдың, ТАР-ның Күш-ажыл ордениниң эдилекчизи.

Красс Байыр-оолович Салчак - 1932 чылда Бай-Талдың Хөл сумузунга төрүттүнген. ТР-ниӊ алдарлыг башкызы, дыка хөй эртем ажылдарыныӊ автору, «Хүндүткелдиӊ демдээ» ордениниӊ, К.Д.Ушинский медалыныӊ эдилекчизи.

Николай Салчакович Конгар - Бай-Тал сумузунуң Хемчик кыдыы Хыйыг деп черге, 1940 чылдың  сентябрь 10-да Салчак Доскааар оглу Конгар биле Салчак Чанзан уруу Сержиңниң өг-бүлезинге дун төлү болуп чаяаттынып төрүттүнген. ТР-ниӊ алдарлыг башкызы, дыка хөй өөредилге номнарыныӊ автору, Улус өөредилгезиниӊ тергиини, ТР-ниӊ Ордениниӊ эдилекчизи. Н.С.Конгарның ады-биле Бай-Тал ортумак школазын адаан.

Кима Биче-ооловна Март-оол - 1936 чылдың август 11-де Бай-Тал сумузунуң Мешкен-Хөлге төрүттүнген. Улустуӊ башкызы, педагогика эртемнериниӊ кандидады, доцент, ТР-ниӊ «XX вектиӊ кижилери» деп номда ады кирген.

Сайлыкмаа Салчаковна Комбу - 1960 чылдың декабрь 12-де Бай-Тайга кожууннун Бай-Тал суурга  төрүттүнген. Шүлүкчү, очулдурукчу, башкы, филология эртемнериниӊ кандидады, Тыва Республиканыӊ болгаш Россияныӊ Чогаалчылар Эвилелиниӊ кежигүнү, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң кежигүнү, Бүгү-россияның чогаалчыларының «Россияның литература фондузу» хөй-ниити организациязының Тыва регион салбырының  консультантызы. 

Чоок кавыг

ШИВИЛИГ – чүгле Тывада эвес, а Россияда база талыгыр чурттарда билдингир аржаан. Ол Оргу-Ыяш тайгазының чүрээ. Ында Мугур-Шивилигниң, Дөргүн, Чүрек, Шарлан аржааннарындан аңгыда, Эзим-Бажында, Чылгы чайлааның чоогунда, эң соок аржааннар база бар. Шивилиг девискээри черден аттыгып үнүп чыдар кара суглар-биле байлак ораннарның бирээзи. Ооң эзимнеринде кат, тоорук, аяңнарында болгаш чиримнеринде бөрү, хүлбүс оъттарындан эгелээш, ангина аарыын эмнээринге, хан базыышкынын чавырылдырарынга дузалаар эм-таң оъттар-ла долу. 2010 чылда Шивилиг аржаанында турисчи база ажыттынган.

Кара-Чода! Кайгамчык чараш хая. Хөй чылда бойдустуң туруп келген тураскаалы. Бо даг Бай-Тал суурдан 18-20 км ыракта, шапкын Хемчиктиң унунда турар. Шаг-шаанда, бо дагга аажок улуг, күштүг черлик кижи чурттап турган. Молдурганы колдуктапкаш, дагны өрү таваар кылаштап үне бээр, ол маннап чорда көөрге, чодазының дүгү хадып чоруур, ол кижиниң ады-биле бо дагны Кара-Чода деп адаан.

Мешкен-Хөл - Бай-Тал суурдан ырак эвесте, Шивилиг аржааны баар орукта, долгандыр даглар бүзээлээн, суу дусталчак, кужурланчак, кыдыын дургаар кулузуннар каастай үнген, адаанда кештинмес малгаштыг хөл.

ШЫНДАЗЫН аржааны Бай-Тал суурнуң элээн үстүнде, Хемчикче көрүнген чалым хаяларның аразындан сыстып үнүп чыдар аржаан болур. Сөөк-даяк аарыгларынга, нерви системазын быжыктырарынга таарымчалыг аржаан. Чартыктап аараан кижилер келгеш, буянныг аржаанның дузазында даянгыыштарын, колдуктааштарын каапкаш чанып турары хаая эвес.

Бай-Тал суурнуң мурнуу талазында, Yстүү-Бош-Дагның чөөн чүгүнде шончалай үнер чоогада, дагдан-даа батканы, черден-даа үнгени билдинмес кара даш бар чүве. Ол чоок-кавының улузу ону Албыс-Аяа дижир чораан. Дөрт чүкче көрнү берген азыгларлыг, ортузунда оңгарга суг чыдар дөрбелчин даш. Кыжын янзы-бүрү өңнер-биле херелденип турар дош, чайгы үеде челээш өңнүг апаар суг, кеш аарыгларының бажын билир эм-таң болган.

Эр-Хиндии, Кыс-Хиндии. Шак мындыг онзагай аттыг черлер Бай-Тал суурнуң девискээринде турар, аттыг-сураглыг Шивилиг аржаанының чоогунда. Эр биле кыс кижиниң чаяалгазы ышкаш боду бүткен даштарны чанындан көрген улус элдепсинип магадаан турарлар. Ажы-төл чаяар чаяалгазы орайтап турар улуска кончуг-даа дузалаар. Улус ол ыдык даштарга чалбарып, тейлеп, аас-кежиин дилеп, буян-кежиин четтирип турарлар.

Дөзү

1. Викимапия сайт