Бот-боттарынче кошкак кылдыныг

Википедия деп сайттан
МезонМезонБарионНуклонКваркЛептонЭлектронАдронАтомМолекулаФотонW- болгаш Z-бозоннарГлюонГравитонЭлектросорунзалыг харылзааКошкак харылзааКүштүг харылзааГравитацияКванттыг электродинамикаКванттыг хромодинамикаКванттыг гравитацияЭлектрокошкак харылзааУлуг катыжылга теориязыШуптунуң теориязыЭлементарлыг кезекБүдүмелХиггстиң Бозону
Элементарлыг болгаш составтыг кезектерниң аймактары болгаш оларның аразында харылзажып турар теориялар дугайында допчу көрүш. Солагай талазында элементарлыг кезектер — фермионнар, оң талазында — бозоннар. (Терминнер — ВП-да чүүлдерже шөлүглер). Тайылбыр орус дылда.

Бот-боттарынче кошкак кылдыныг — атомнуң ядрода бета-частыышкыннар база үндезин кезекчигештерниң частыышкыннарын болдуруп турар үндезин бот-боттарынга кылдыныг. Бо бот-боттарынче кылдыныгны кошкак деп адаары ядролуг физикага болгаш бедик энергияларлыг физикага чугула өске ийи (күштүг база электромагниттиг) кылдыныгларның дыка күштүг болуп турары-биле харылзаалыг. Ынчалзажок ол үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның дөрт дугаары гравитациялыг кылдыныгга деңнээрге дыка күштүг болуп турар.

Бот-боттарынга кошкак кылдыныг чоокка күштүг — протоннуң хемчээлинден 1000 катап чоок черге күштүг болуп турар.

Бот-боттарынче кошкак кылдыныгның дамчыдыкчылары W+, W биле Z0 деп векторлуг бозоннар болур. Зарядтыг кошкак токтарның болгаш нейтралдыг кошкак токтарның бот-боттарынче кылдыныын аңгылаар. Зарядтыг токтарның бот-боттарынче кылдыныы (зарядтыг W± бозоннарның киржилдези-биле) кезекчигештерниң зарядының өскерлиринге болгаш бир лептоннар биле кварктарның өске лептоннар болгаш кварктарже хууларынга чедирер. Нейтралдыг токтарның бот-боттарынче кылдыныы (нейтралдыг Z0 бозоннуң киржилдези-биле) кезекчигештерниң зарядын өскертпес база лептоннар биле кварктарны ол-ла кезектерже шилчидер.

Шинчилеп келгениниң төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1896 чылда уранның дустары-биле ажылдап тургаш, Анри Беккерель радиоактивность болуушкунун ажыткан[1]. 1898—1899 чылдарда Эрнест Резерфорд радиоактивтиг атомнар альфа- биле бета-кезекчигештер деп адаан ийи хевирниң кезекчигештерин херелдендирип турар турарын илереткен[2].

1930 чылда Вольфганг Паули бета-частыышкын үезинде электроннар-биле кады нейтралдыг бир кезекчигеш база херелденип үне бээринин дугайында даап бодаан. Ооң соонда ол кезекчигешти нейтрино деп адаан[3].

Паулиниң даап бодаашкынын ажыглап, Энрико Ферми 1933 чылда бета-частыышкынның бир дугаар теориязын ажылдап кылган. Ол теорияның бир бодалы частыышкын үезинде үндүр ужуп турар кезекчигештер атомнуң бодунга эгезинден тура турбаан, бот-боттарынче кылдыныг үезинде тывылганы болур[3].


Шынарлары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бот-боттарынче кошкак кылдыныгга шупту үндезин фермионнар (лептоннар бил кварктар) киржип турар. Бот-боттарынче кошкак кылдыныг лептоннарга, кварктарга болгаш оларга удур кезекчигештерге энегриязы, массазы, электризаряды болгаш квантылыг саннары-биле үлежирин болдуруп турар, тодаргайлаарга оларның бот-боттарынче шилчиирин болдуруп турар. Кошкак деп адын ол электромагнетизмде болуп турар кылдыныглардан дыка кошкак болганы-биле алган. Үндезин кезекчигештер физиказында бот-боттарынче кылдыныгның күштүүн ол кылдыныгның болдуруп турар кылдыныгларының дүргени-биле холбап тодарадып турар. Ынчап кээрге, үндезин кезекчигештер физиказында кошкак кылдыныглар дээрге дыка оожум кылдыныглар болур.

Бот-боттарынче кылдыныгның күштүүнүң өске шынары дээрге кезекчигештерниң бүдүмелге хостуг маңының узуну болур. Ынчаарга, бот-боттарынче күштүг кылдыныгның түңнелинде ужуп үнген адронну тургузуар дизе, каш сантиметр кылынныг демир плита хереглеттинер. Чүгле бот-боттарынче кошкак кылдыныгда киржип турар нейтрино каш чырык чылының иштинде эртер кылынныг демирни хостуг эрте бээр болуп турар.

Фейнманның диаграммазы

Бойдуста ролью[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кошкак частыышкын[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бот-боттарынче кошкак кылдыныг аар кезекчигештерниң оон чиик кезекчигештерге частырынга чедирип болур. Частыышкынның ындыг хевирин кошкак частыышкын деп адаар.

Бета-частыышкын[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Атомнуң ядрозунуң бета-казыыр-частыышкыны

Кошкак частыышкынның бир тускай хевири нейтроннуң бета-частыышкыны болуп турар. Ооң түңнелинде нейтрон чайгаар протон-даа, электрон-даа база электроннуг антинейтрино-даа апарып болур.

Бета-частыышкын дээрге бот-боттарынче кылдыныгдан хамааржып турар эң чугула процесс болуп турар. Бета-частыышкын дээрге радиоактивтииниң үш хевириниң бирээзи болуп турар: атомнуң ядрозунуң электрон болгаш антинейтринону үндүрери болгаш бир нейтроннуң протонче шилчи бээри.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Биография атома, 1984, с. 21.
  2. Биография атома, 1984, с. 28—31.
  3. 3,0 3,1 Б. М. Понтекорво Страницы развития нейтринной физики // УФН. — 1983. — Т. 141. — С. 675—709. Архивировано из первоисточника 13 Тос айның 2013.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]