Буга-шыдыраа
Буга-шыдыраа, ыт-шыдыраа, тугул-шыдыраа дээн чергелиг шыйыглыг ыяштарга даштар-биле ойнаар оюннар хөл-шыдырааның оранчок эгезинде тывылган. Олар болза шыдыраа оюнуң эгези болур.
Буга-шыдырааның хөлүн аптыра аксынга, анаа калбак ыяшка-даа аңгы хөл кылдыр чуруп алыр.
Оюн ийи бугадан болгаш чээрби дөрт оолдардан тургустунар. Бугаларны арай улуг-улуг, а оолдарны бичежэк даштардан тургузуп алыр. Бир ойнакчы ийи буга-биле ойнаар, а өскези чээрби дөрт оолдар-биле ойнаар. Оларның сезин иштики дөрбелчинниң белдирлеринге салып аар, он алдызын холга тудуп алыр (16 сан даштыкы дөрбелчинниң карышкактарының санынга дең, а ниитизи-биле шыдыраа хөлүнде 24 карышкак белдир бар, ынчангаш аңаа 24 даш херек ужуру ында).
Оюннуң сорулгазы болза, оолдарлыг кижи холда оолдарын салып тургаш, "буганың" оруун муңгаштаар, а бугалыг кижи эптиг үени ажыглап тургаш, пешка көжүлештир, арта халып чип тургаш, оолдарның дөгерезин чиири болур.
Баштайгы көштү бугалыг кижи эгелээр. Бугаларның кайы-бирээзи-биле дужунда турган оолду чивишаан, төпче көжер. Ийиги кижи дараазында оолдарның чиште турар чоруун эвээжедир сорулга-биле буганың дараазында чижин дуй салырын оралдажыр.
Оолдар-биле ойнап турар кижи холда оолдары төңгүже салып кээр, а оолдары төне бээрге, хөлде оолдарын пешка көжүү-биле бир белдирден бир белдирже көжүп тургаш, буганы дуглаарын оралдажыр. Чиште турар оолдар чок апарганда буга оолдар көжүгүлештир көжүп тургаш, "чиш" дилевишаан, муңгашче кирбезин оралдажыр. Бугаларны каяа-даа муңгаштап болур, ынчалза-даа ийи шивээге (берт шивээ, чадагай шивээ) муңгаштап тудар болза ону тергиин эки удук деп санаар.
Ук оюнну мырыңай баштайгы амыдыралдың кижилери чогааткан деп санап болур. Оюннуң ылап утказы болза, чепсек чок хол даян улус бөлүглежип алгаш, каскан тамы оңгарже азы ая, дузаанче улуг аңны киир сывыртап турарын илереткен. Черле ынчаш, бурунгу кижилер боттарының амыдырал-чуртталгазын оюн-тоглаазынга илередип, хая-дашка шыйып көргүзүп чораанын төөгү материалдарындан билир болгай бис.
Дөзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Самбу Иргит "Тыва оюннар"