Будда чүнү өөредип турганыл?

Будда чүнү өөредип турганыл?

Будданың суртаалдап турганы чүдүлге-сүзүглелдиг кыйгырыының чүрээнде Ыдыктыгларның Дөрт Ачылыг Чаагай Шыннары туруп турар. Оларда мынчап бижээн:

Човулаң бар болуп турар (төрүттүнери, кырыыры, аарыыры болгаш өлүрү);
Човулаң чылдагааннарның болгаш байдалдарның тевии-биле тыптып турар (бир-ле чүвени аажок күзээри, бодунга ынак болуру, хоптак-чазый болуру дээш оон-даа өске);
Човулаңнарны соксадыптарының аргазы бар;
Човулаңнарны соксадыптарынга чедире бээр орук (арга) бар – ол дээрге ачылыг сес кезектерден тургустунган орук-тур:
- үзели шын, чөптүг болуру;
- бодун шын, чөптүг алдынары;
- шиитпирлиг болурда шын, чөптүг болуру;
- амыдырап турар байдалы шын, чөптүг болуру;
- күжениишкин кылыр шын, чөптүг болуру;
- угаап-медереп тура шын, чөптүг болуру;
- даянчы (медитациялыг) хайгаарал үезинде шын, чөптүг болуру.

Будда чылдагаанның болгаш түңнелдиң (үүлениң, карманың) хоойлузун онзалап айыткан. Мага-боттуң, чугаа – домактың болгаш угаан-медерелдиң бүгү хөделиишкиннери тодаргай түңнелдерлиг болурун ол хоойлу онзалап, демдеглеп турар. Буянныг үүлениң соонда чаагай, тааланчыг түңнелдер келир азы кижи аас-кежикти медереп, билип каар. Нүгүлдүг хөделиишкин човулаңны тывылдырар. Кылдынган үүлелерниң түңнелдери бо амыдыралдында дораан-на илереп келбейн барып болур, оларның түңнелдери келир чуртталгаларының кайы-бирээзинде илереп кээп болур. Буддизмни хүн-бүрүде амыдыралга ажыглап тура, ораннарда бүгү амылыг амытаннар човулаң көрүп турар, амытан бүрүзү човулаң күзевейн турар болгаш аас-кежикти чедип алыксап турар деп чүвени угаап-медереп турары кижиге дыка чугула болур. Будданың бойдустан чаяаттынган байдалы бүгү амылыг амытаннарга дөмей болуп турар болгаш амытаннар шуптузу Будда ышкаш Арыг Угаанның Чырык Байдалын чедип алыр аргалыг болуп турарлар деп Будда өөредип турган. Боду ыдыктыг байдалды чедип апкан болгаш бодунуң арга-дуржулгазының үндезининге Арыг Угаанның Чырык Байдалын канчаар чедип ап болурунга өөредип турган. Өөредигни шын шиңгээдип апкан кижи бүрүзү Будда байдалын азы Арыг Угаанның Чырык Байдалын чедип аптар.

Чамбы-дипте янзы-бүрү човулаңнар бар. Ону дыка делгереңгей тарай берген “Очалаңның хүртүзү” деп чурук көргүзүп, тайылбырлап турар. Ол мынчаар көстүр: ортузунда турар төгерик катап-катап чаяаттынып турар чуртталганың дескинчээн көргүзүп турар;ол төгерик дугуйну коргунчуг амытан - Өлүмнүң Ээзи аажок күштүг кылдыр так тудуп алган турар. Төгерик беш (чамдыкта беш кылдыр бурганнар биле чартык бурганнар (азарлар) ораннарын кадып каан болур) азы алды (чамдыкта алды кылдыр бурганнар биле чартык бурганнар (азарлар) ораннарын ийи чарган болур) кезектерге чардынган болур, олар күзелдер ораннары болур алды делегейлерни демдеглеп турар.

Дөс

Обычаи и традиции буддизма, почитаемые в семье. Религиозно-просветительское издание. Чотпун-оол оглу Чочагар. На тувинском языке. - Кызыл: ОАО "Тываполиграф", 2012