Дойлар болгаш ыдыктар

Дойлар болгаш ыдыктар – тыва улустуң сагыыр кезек эрттирер байыр-сагылгалар.

Уруг дою

Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, олаа кавының тудугжу кижилерин сураглай бээр. Дун төлүн божуур аныяк ие кижиге эң-не сураглыг тудугжуну чалап эккелгеш, чүвениң аянын баш бурунгаар тодарадыр. Уруг дою дээрге кандыг-даа назынның ава кижи божуптарга, дөргүл-төрел болгаш таныш-көрүш кижилерниң өөрүшкүзүн илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур.

Уруг доюнга шыдалдыг улус ирт дөгерер, ынчаарга шээр малы чок улус баш бурунгаар бир аалдан уруг доюнга дөгерер чүвезин тыптынып алыр. Иениң мурнунга олурар, чаа төрүттүнген уругнуң думчуун сыккан, хирнин кескен кырган-ава эң-не хүндүлүг кижи болур. Уруг доюнга дөгерер чүвениң дүлген ужазын аңаа салыр, эъдин дөгерезин дүлгеш, өгге олурганнарга үлегилеп бээр болгаш кожазы өглерге чедиштир салыр.

Уруг дою дээрге тыва кижиниң бодалынга эң бай сеткилди угаадып турар. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.

Чаш уругнуң хинин кескен кырган-ава ол чаш амытанны артыш, дус холумактыг кара шайга суг акаапкаш, чылыг кавайга кавайлап каар.

Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг эр кижи йөрээл салыр:

Пар ыяштыг баглааш болзун,
Бажын саваан аъттыг болзун.

Ал-болду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун.

Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун.

Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун.

Каңгай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун.

Эвилең чаңгыг үрен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун.

Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хүндүлээр болзун.

Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун.

Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар. Допчулап чугаалаарг , тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.

Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг йөрээл салыр.

Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен.

Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун.

Анай, хураган кодан сыңмас болзун.
Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун.

Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун.

Катыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун.

Чассыг-хоюг хептиг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун.

Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.

Чаш уруг төрүттүнгеш, үш хонганда, уруг сыртыын шыгжаар. Өгнүң хүн ажар талазынга хензиг оңгар каскаш, уруг сыртыын сарыг кидис хап иштинге чаларадып салгаш, ол-ла оңгарга чажырып каар. Ооң кырынче арбай, чиңге-тараа чашкаш, довураан дескилеп каапкаш, ширтек-биле базырып каар. Уруг сыртыын ол уругнуң хирнин кескен иези чаларадып шыгжаар. Ол уруг өзүп келгеш, ол чуртту төрээн черим дээр, ынчангаш кижиниң хирни черде тудуш деп чүве ол-дур.

Уруг-дою - төрүттүнген төлүнче бараалгаткан, чаңгыс өгнүң кожаларын хаара тудуп турар өөрүшкүлүг байырлал.

Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан-сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Бир чамдыкта төлзүрээн ашаккадай уруг дилеп аар. Азырап алыр уругнуң назыны он үш харга чедир болур, аргалыг болза кавайлыг чаштан уругну азырап аарга, кончук төрелзек болур.

Бир ашак-кадай улус он беш чыл төл чок чурттааш, бир оол азы уруг азырап алган дижик. Ол өг-бүле уруг дилеп алганынга амырап, уруг дою кылыр чаңчыл турган. Уруг азырап аарынга бараалгаткан дой уруг төрүттүнгениге бараалгаткан дой-биле бир дөмей. Уруг-дарыг чок чораан ашак-кадай уруг дилеп алгаш, ооң доюнга шары согар, сүт арагазын ижиртир, үш суг хондуг байырлаар тургулаан.

Тыва кижиге төлдүг болуру улуг кежик, дой өөрүшкүлүг байырлал болур.