Доткан, Ховалыг Сонам оглу

Доткан Ховалыг Сонам оглу (1911 чыл, Ийи-Тал, Улуг-Хем, Тыва) — Тываның оруктарын чаартып кылган, Тываны улуг Россия-биле харылзаштырып турар Саян ажыр оруктуң чаартыкчызы, ТАР-ның эртем-билиглиг, бедик мергежилдиг кижилериниң бирээзи, ТАР-ның күш-ажыл ордени болгаш медальдар-биле шаңнадып чораан шылгараңгай кижи.

Намдары

Доткан Ховалыг Сонам оглу 1911 чылда Тываның Улуг-Хемниң Ийи-Талга төрүттүнген.

Эрткен чүс чылдың чээрбиги чылдарында Тываның аныяктарының революстуг эвилели (ТАРЭ) тургустунуп эгелээнде, ооң эге организациязының идепкейлиг кежигүннериниң бирээзи Ховалыг Доткан болган. Тыва оолдар болгаш уруглар боттарының революстуг организациязын тургузуп болурунга ынчаарда аныяктарны ол бүзүредип, суртаал ажылын чорудуп турган.

Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге (КУТВ-ка) эртем-билигни чедип алган. Ынчангаш ол үеде аныяк ажылдакчыга харыысалгалыг албан-дужаалды бүзүрел-биле берип, Совет Эвилелиниң болгаш ТАР-ның каттышкан транспорт бүдүрүлгезиниң - "Совтывтранстың" даргазынга томуйлаан.

Ол ажыл ынчан дыка чугула болгаш чымыштыг турган. ССРЭ-ни болгаш ТАР-ны харылзаштырып турган кара чаңгыс автомашина оруу 30 чылдарда барык сайзыраваан: Саян сыны ажылдыр орук кадыр-берт, оңгул-чиңгилдиг, малгаш-тулаалыг болгаш онза айыылдыг болуп турган. Баштайгы чолаачылар ол чылдарда оруктарга көвүрүглерни чудуктар-биле кылып, элезинни ажыглап, бүгү бергелерни шыдажып эртип турган.

Ховалыг Сонам оглу Саян оруунуң бүгү байдалын кичээнгейлиг өөренип, республиканың бар аргаларының шаа-биле ол орукту экижидер талазы-биле улуг ажылдарны кылган. Инженер-техниктиг ажылдакчыларны, мергежилдиг чолаачыларны өөредири, белеткээри, автомашиналарны хумагалыг, бедик бүдүрүкчүлүг ажыглаары - Ховалыг Дотканның кол сорулгазы апарган.

Тываның бүгү девискээринге автооруктарны, көвүрүглерни тудар сорулга база салдынган. Бо бүгү чугула ажылдарны ол эрестии-биле күүседип келген. Ол үеде транспорт бүдүрүлгезинге орустар, тывалар, татарлар, буряттар, хакастар дээш, хөй-ле язы-сөөк ажылчыннары дыка эп-найыралдыг, демниг ажыл-ишти бүдүрүп турганнар.

Репрессияга таварышканы болгаш агартканы

Ол үеде Тыва типографияның даргазы турган Х.С. Дотканны "контрреволюстуг ажыл-чорудулгага киришкен" деп нүгүлдээшкин-биле буруудаткаш, 1938 чылда дээди яла-биле шииткен. Сөөлүнде ол шииткелди узун хуусаалыг хоругдал-биле бодунуң идейлиг өңнүктеринге удур өчүк бергени дээш солаан. Чүгле 1964 чылда Х.С. Дотканны кем-херек үүлгедиишкиннериниң составы чок деп санааш, ооң херээн агарткан.

ТАР-ның ол үеде эртем-билиглиг , бедик мергежилдиг кижилериниң бирээзи Х.С. Дотканның салым-хуузунга онаашкан халап ындыг болган.

Шыны-биле алыр болза, Х.С. Доткан 1930 чылдарда Сат Чүрмет-Дажыны деткип, Тываның сайзыралы Совет Эвилелиниң сайзыралындан өске бот-тускайлаң көшкүн амыдыралдыг болур ужурлуг деп шимчээшкинге чоруп турган. Салчак Калбак-Хөрекович Токаның политиказынга ынчалдыр удурланганы дээш оларны шуптузун ынчаар шииткен. "Тостуң херээ" деп билдингир херекке хамаарыштыр амгы үеде шинчилел ажылдары уламчылавышаан.

Шаңнал-макталдары

ТАР-ның Күш-ажыл ордени

Дөс

Ховалыг Сонам оглу Доткан // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 134

Шөлүглер