Идик-хеп

Саян-Алтай шаттарының көшкүн мал ажыл-агыйлыг аймактары үе-дүптен бээр кештен болгаш дүктен кылган даштыкы хептерни кедип чораан. тываларның хөй нүрүүзү ындыг идик-хептерни XX в. бежен чылдарынга чедир кедип келген. Олар сууржуң амыдыралче шилчээн соонда,өске хептер садып кедер апарган. Колдуунда чүгле малчыннар бодунуң хевин кадагалап арткан.

Тываның кыжы аажок соок. Ооң ужун өгбелеривис хөй,өшкү кежинден даараан тоннарны чыккылама соокта кедер турган. Тоннарның эң-не чылыы - чагы тон, негей тон. Оларны ирт, серге кежинден азы терең дүктүг хой кежинден даараар турган. Оон ыңай ой тон, хөректээш, хураган кежи тон, сесиирге тон, чаргаш тон тургулаар. Чаргаш тонну чайын кедип турган.

Бо-ла бүгү тоннарны кештен кылыр болганда,хой хураган,ирт,өшкү, анай кещтерин идээлеп тургаштың эттээр. Ол удуг үүлени чайын , күзүн өгнүң эр,херээжен улустары эмеглежип кылыр, а даараары-херээжен кижилерниң хүлээлгези болур.

Чылдың сериин азы чылыг үезинде чайгы тоннар кедер. Ол дээрге хөвеңниг тон, чеңи-чок,терлик тон, шыва тон дээн ышкаш чиик хептер-дир. шаанда торгу пөс аймаан,хөвеңни тывалар Моол таварыштыр Кыдаттан база Россиядан келген садыгжылардан садып ап турган. Ол ышкаш хөйлең ,чүвүрлерни колдуунда пөстен даараар. Ындыг-даа бол,шаандан бээр пөс чокта, тазарты чыдыткаш,идээлээш,эттеп каан алгыдан чаргаш тоннарны,хаш чүвүрлерни даарап ап турган.

Идик-көкүн кижиниң кол кедер хеви. Идикти база хөмден кылыр. Шаандагы идиктерниң аттары: кадыг идик, чымчак идик, бышкак идик, хыглыг идик. Кадыг идикти кадыг былгаардан ,иштинге кидис тудуп,даштын хээ-биле каастап тургаш,кончуг шевергин даараан боор. Ону үргүлчү эвес,байыр-наадым.юкуда-хувуй болганда кедер. Ооң бажы ээтпек болур. Чүге дээрге шаандагы кижи бойдузун хумагалаар,кайы хамаанчок оът-сиген базып, балыгландырбас,чер каспас чораан. Ынчангаш идииниң бажын безин кылашка эптиг кылдыр кылган боор. Чаш кижилерге чымчак бопукту хураган кежинден,энчек кидистен даарап бээр.

Идик-хептиң шынары кижиниң бай-шыдалындан,шеверинден хамаржыр. шаанда каас-коя кеттинер байлар,нояннар, жүжүметтер,ортумак шыдалдыг араттар болгаш ядыылар-даа тургулаан.Кандыг-даа шагда кижиниң идик-хевин ооң эрес-кежээзин,сагынгыр-тудунгурун ,ажылгырын,тывыштыын көргүзүп турар. Ындыг-даа бол,көшкүн амыдырал бойдустуң хайыразындан улуг хамарылгалыг турганын онзалап айтыр апаар.

Дөзү:

1. М.С.Байыр-оол "Тывалар" деп номдан.