Идил Булгар эли
Идил Булгар эли – Идил (Волга) булгарларының, финн-угор болгаш оон-даа өске чоннарның X чүс-чылдан XV чүс-чылдың эгезинге чедир Ортаакы Идил болгаш Кама хемнерниң чанынга турган күрүнези (VII чүс-чылда Азак деңгистиң (орус: Азовское море) чанынга көшкүн амыдырал-биле чурттап турган түрк дылдыг аймактар, ооң соонда Идил хемниң ортаа унунга көжүп келгеннер. Оларның салгалы чуваш болгаш казан тадар чоннары дыр). Найыслалдары: Булгар-хоорай, XII ч-ч. Билер-хоорай. Араб халифат, Пурум (Византия), чөөн славяннар богаш оон-даа өске аймак-чоннар-биле садыглажып турган. Киев Орузу сөөлзүредир Владимир-Суздал Орузу-биле шериг болгаш садыг талазы-биле адаанажып чораан. 1240 чылда Чүчи Улузунуӊ (сөөлзүредир ады Алдын Орда) моол шериглери чаалап алган. XIV чүс-чылдың ийиги чартыында Булгар болгаш Чөгедаг (татар: Джукетау; орус: Жукотин) деп ийи бегликке (княжество) чарлы берген.
Булгар күрүне амгы казан тадарларның, чуваштарның, мордваларның, удмурттарның, марийлерниң болгаш комилерниң аймак-чон кылдыр тургустунарынга чугула ужур-дузаны ойнаан. Бо күрүне бодунуң адын VII-VIII чүс-чылдарда Азак деңгизиниң чанындан Идил биле Кама хемнерниӊ унунче көжүп келген түрк дылдыг аймак катыжыышкынындан алган. Тус чер ажылдыг фин-угор аймактарның салдыры-биле булгарлар сууржуң чуртталгаже шилчий бергеннер.
Күрүнениң тывылганы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Булгар дугайында бирги бижимел медээлер X чүс-чылга хамааржыыр, ынчан Булгар деп найыслалдыг (ам Тадарстанның Болгар бөлгезиниң (районунуӊ) Болгары деп сууру) булгар күрүне чаа-ла тургустунуп эгелээн үези. Чаа тургустунган күрүне күчүлүг Хазар кагаанныктан хамаарылгалыг аппарган. Бодунуң туружун быжыдар дээш булгар Эл-Алмыш-хаан деткимчени Араб халифаттан дилээн, ооң түңнелинде Булгар эл исламны күрүне шажыны кылдыр хүлээп алган. 965 ч. киевтиң Святослав I беги чылча шаапкан соонда Хазар кагаанныгы чарлы бээрге Булгар эл херек кырында хамаарышпас чоруун быжыглап апкан.
Моол үезиниң мурнунда Булгар элдиң сайзыралы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Булгар эл Ортаакы болгаш Адаккы Идил черлеринде эң күштүг күрүне аппарган. Ооң чаагай байдалы суг болгаш кургаг чер садыг оруктарының белдиринде турар ажыктыг географтыг туружунуң уржуунда, ол ышкаш дүжүткүр кара хөрзүн элбээниң ачызында хандыртынып турган. Булгар эл кызыл-тас, алгы-кеш, мал, балык, бал (ары-чигири), тоорук бүдүрүлгезиниң биле үндүр сөөртүлгезиниң болгаш янзы-бүрү ус ажыл кылымалдарының (бөрттер, Чөөн чүкте «булгари» деп ат-биле билдингир сапык идиктер, демирден болгаш алгы-кештен кылымалдар) төвү аппарган. Ынчалзажок булгар садыгжыларның кол саарылгазы Барыын биле Чөөн чүк аразында дамчып садыглажылгадан тургустунган. Оон аңгыда, Булгар бодунуң орус черлерден болгаш соңгу Идил черлеринден экелген кулдар базаары-биле алдаржып турган. Садыглажылга эртирери дээш Булгар күрүне X чүс-чылдың эгезинден дирхем деп аттыг бодунуң чоозун хевилеп эгелээн.
Кидин түлүк садыглажылга хоорайларның сайзыралынга дузалаан. Булгар-хоорайдан аңгыда Сувар, Билер (Бүлер), Өшел болгаш өске-даа хоорайлар алдарлыг турган. XII ч.-ч. Эрги Казан (тадар: Иски Казан) деп хоорайны Казанчык хемниң эриинге тудуп эгелээн, ол болза амгы Арск деп Тадарстанның бөлге (район) төвү – хоорай чергелиг суурдан ырак эвес черге турган. XIV ч.-ч. төнчүзүнде хоорайны (шыны-биле алырга, адын) амгы турар черинче көжүрген. Хоорайлар чүгле чагырга-садыг төвү эвес, харын күчүлүг шивээлер бооп турган. Чоок кавы ховуларныӊ көшкүнчүлеринден камгаланыыр дээш булгарлар узуну элээн каш километр чедип турган камгалал чалдарны болгаш оӊгуларны (ров) тудуп турган. Күрүнениӊ камгалалынга эвээш эвес ужур-дузаны булгар дөзүннерниӊ (знать) хөй санныг быжыглатынган олуртуктары (усадьба) чедирип турган.
Исламны хүлээп алганы мусулман делегейниӊ культуразы-биле таныштырарынга дузалаан. Буруӊгу түрк руналыг бижикти араб бижик солаан, эге школалар болгаш медреселер ажытынган. Бижиктиг ажыл-агый херекселдериниӊ археологтуг тывыштары бижик-билигниӊ булгар чурттакчылар аразынга калбак нептерээнин херечилеп турар. Булгар элде бодунуӊ эртемденнери тыптып келген: хоойлужулар, шажын номналчылар, эмчилер, төөгүчүлер, сылдысчылар (астрономнар) б.о.ө. 1212 чылда шүлүкчү Кул-Гали ол үениӊ түрк дылдыг утка-чогаалда (литературада) калбаа-биле билдингир «Кысса биле Юсуф» деп булгар дылга шүлүглелди бижээн. Булгар эл исламныӊ чөлеӊгиижи деп медереп билип тургаш, кожа-хелбээ черлерге бо шажынны кииреринге дузалап турган. 986 чылда булгар суртаалчылар Киев-хоорайга келгеш, Орустуӊ улуг бегин (великий князь) Святослав оглу Владимир I-ни исламче киирерин оралдашканнар.
Булгарның байлаа болгаш ооң Чөөң-чүк-биле садыглажылгазын холга алыр чүткүл кожаларының удаа-дараа халдаашкыннарынга чедирген. Бир эвес көшкүн кыпчактар-биле демисел чедиишкинниг чоруп турган болза, орус беглер-биле үскүлежиишкиннер Булгар күрүнеге элээн улуг когарал чедирип турган. 985 ч. Владимир-бег Булгар черже олчалыг дайын-чорук кылган. Оон XII ч.-ч. Идил унунуң черлеринге салдарын нептередиирин кызыдып турган, Владимир-Суздал бегликтиң тергиидеп үнүп эгелээнинден, бо ийи кожалар аразынга демисел күштелген. Үргүлчү дайын-чаа айыылы булгарларны бодунуң найыслалын чурттуң ханы черинче – орус үндезин бижиктеринде «Улуг хоорай» деп атты алган Билер-хоорайже (ам Тадарстанның Алексеевск бөлгезинде Билярск суур) көжүрерин албадапкан. 1219 чылда булгарлар Устюг деп орус хоорайны эжелээш үптеп капкан-даа болза, ниитизи-биле күчү-күш орустарныӊ талазында турган. Ылаӊгыя Булгар эл 1220 чылда аар-берге аштырыышкын таварышкан; ынчан орус кадаштыктар (дружиналар) Өшел болгаш оон-даа өске Кама хемде хоорайларны эжелеп алган. Чүгле байлак төлевир булгарларга найыслалын үрегдел-хоозурадыышкындан чайлаткан. Ооӊ соонда 1229 чылда тутурганнарныӊ солчулгазы-биле бадыткаттынган тайбыӊ байдал тургустунган.
Чөөӊ-Европаныӊ ховуларынга моол аг-шериг көступ келгени, шагдагы адааннажыкчыларны эптежиринче албадапкан. 1223 чылда моолдар орус-кыпчак шеригни Калка хемниӊ чанынга чылча шаапкаш, дедир чанар орукка булгарларга элээн үвүреӊней шаптырган. 1229 биле 1232 чылдарда булгарлар моол шапкын халдаашкыннарны ойтур шаап шыдаан. 1236 чылда Чүчи Улузунуӊ чагырыкчызы Бадый-хаан элээн хөй күштү чыып алгаш, Барыын чүкче эӊ улуг дайын-чорукту эгелээн. Ооӊ бирги когаракчызы Булгар эл апарган. Ол-ла чылдыӊ күзүнүнде Билер болгаш өске-даа хоорайлар эжелеттиргеш хоозураткан, ооӊ соонда моолдар Орусче шимчепкен. Ынчалза-даа удурланыышкын ам-даа төндүр сый шаппаан, ынчангаш 1240 чылда Булгар элди моолдар база катап үптеп хоозураткан.
Булгар эл Алдын Орданың чагыргазында
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1243 ч. Бадый-хаан моол эженниг күрүнениң барыын талазының кызыгаарында Алдын Орда деп күрүнени тургузуп алырга Булгар эл ооң бир можузу апарган. Эжелеткен соонда Булгар бот-башкарылгазын чидирген болза-даа ол чамдык бот-тускайлаң байдалдыг арткан. Ооң чагырыкчылары Алдын Орданың хааның хараатылары (вассалдары) болуп үндүт төлеп шериглер чорудуп берип турган. Булгарның бедик культуразы Алдын Орданың культуразыныӊ чугула кезээ апарган.
Ядаралдыг шапкын халдаашкыннар соксааны болгаш садыглыг харылзааларны катап тургусканы Булгар элдиӊ эт-чазаан (экономиказын) диргискен. Эӊ бедик сайзыралды ол XIV чүс-чылдыӊ бирги чартыында четкен. Исламны Алдын Орданың күрүне шажыны кылдыр доктаатканы аӊаа дузалаан. Булгар эл ол үеде кожа-хелбээ башкыр, мордва, удмурт чоннарга мусулман шажынныӊ дамчыдыкчызы болуп турган. Оон аӊгыда, Булгар-хоорай Алдын Орданың хааныныӊ түр өргээзи апарган. Хоорай бодунуӊ кирпииш болгаш ак даштан кылган тудумнары-биле сонуургадып хаара тудуп турган. Хөй-хөй ордулар, мечеттер (мусулман дуганнар) караван-сарайлар болгаш ниитилел чуннар-бажыӊнар, даштап каан кудумчулар, чер-алдындагы суг-дамчыдылгазы Булгар-хоорайныӊ бай-шыдалын болгаш чечектелип турганыныӊ дугайында херечилеп турар. Булгарлар Европада бир дугаар шойну эзилдирип кударын өөренип алган. Оларныӊ демир-дестен кылыглары, каасталгалары, өртеӊ-дой кылыглары ортаакы чүс-чылдарныӊ Европага болгаш Азияга калбаа-биле нептерей берген.
Күрүнениң чарлып быдарааны
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]XIV чүс-чылдыӊ отрузундан Алдын Орданың иштики эл-төрелиг байдалы нарыыдааш, хаан дүжулгези дээш дошкун демисел эгелээн, адырлыр хөөннүг угланыышкыннар күштелип келген. 1361 чылда Булат-Темир бег Алдын Ордадан Булгар элдиӊ чери-биле кады Идилдиӊ унунда делгем девискээрни адырып эжелеп алган. Ооӊ соонда Алдын Орданың хааннары чүгле кыска үе дургузунда бодунуӊ күрүнезин катап каттыштырып шыдапкан.
Булгар бот-башкарылгалыг ийи бегликке чарлы берген – Булгар болгаш Чөгедаг (XV ч.-ч. үретинген. Ооң бузундулары Тадарстанда Чистополь хоорайның чанында). XIV чус-чылдыӊ ийиги чартыында болгаш XV чүс-чылдыӊ эгезинде ол бегликтер бодунга Орустуң дайынчы ыйыдыышкынынга үргүлчү таваржып турган. Орус күрүнениӊ салдыртыкчызы 1370 чылда булгар дүжүлгени эжелеп алган, 1376 чылда Булгар-хоорайга садыглажылга хайгаарап хынаар дээш орус дүжуметтер тыптып келген. Булгарларга улуг когаралды оларныӊ хоорайларын үптеп турган ушкуйниктерниӊ удаа-дараа халдаашкыннары чедирип турган. 1431 чылда москваныӊ беги Шокар Федорнуӊ шерии Булгар элге аар-берге согугну чедирген, ооӊ соонда Булгар эл Москваныӊ чагыргазынче кирген мурнуу девискээрлерин чидирген. Ол-ла 1431 ч. Иван III деп орус хаанның шериглери үптээн соонда Улуг Булгар хоорай (амгы үеге чедир бо хоорайның кезек-кезек тудуг-балгады ында-мында артып калган) чоорту хоозурап эгелээн. Ынчангаш Казан-хоорайны долгандыр бөлүглешкен Булгар элдиӊ чүгле соӊгу девискээрлери хамаарышпас артып калган. Шак бо черлерниӊ таваанга Орта Идилдиӊ унунга Казан хаанныгы деп чаа күрүне тургустунуп эгелээн.
Ажыглаан номнар
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1. Смирнов А.П. Волжские булгары. – М., 1951.
2. Фахрутдинов Р.Г. Очерки по истории Волжской Булгарии. – М., 1984.
3. Давлетшин Г.М. Волжская Булгария. Духовная культура. Домонгольский период X – нач. XVII в. – Казань., 1990.
4. Казаков Е.И. Культура ранней Волжской Болгарии. Этапы этнокультурной истории. – М., 1992.