Азия

Википедия деп сайттан
Азия
Чартыкшар картазында Азия
Чартыкшар картазында Азия
Кижи саны4 164 252 000 чел.
Кижилерин адаарыазиаттар
Тургузуунда 49 (+5 кезек хүлээтинген) күрүнелер
Хамаарылгалыг күрүнелерМайык:Collapsible list
Хүлээтинмээн регионнарМайык:Collapsible list
ДылдарАзияның дылдары
Шак куржактарыUTC+2 тура UTC+12 чедир
Интернет-доменнер.asia
Улуг хоорайлары Токио, Джакарта, Сеул, Шанхай, Дели, Мумбаи, Манила, Пекин, Осака, Калькутта, Карачи, Дакка, Куала-Лумпур
Commons-logo.svg Викишыгжамырда Азия

Азия — делегейде эң улуг девискээрлиг база кижилерниң саны-биле хөй дип. Европа-биле кады Евразия деп дипти тургузуп турар. Шөлү (ортулуктар биле кады) — 43,4 сая км² хире. Чурттакчы чонунуң саны — 4,2 млрд кижи. (2012) (Черниң 60,5 % чурттакчылары ). Азия өртемчейде бо үеде улуг сайзыраңгай регион болуп турар.

Адының тывылганы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хетт эпоха уезинде Бичии Азияның соңгу-барыын кезекке Ассува деп хаанныг күрүне турар. Хеттерниң оларны тиилээнин Тудхалия IV хаан чыл демдеглеринде айтып каан .

Турар чери биле кызыгаары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Азий дип колдуунда турар чери Чөөн (исключение Чукот чартык ортулук) база бөмбүрзектиң Соңгу чартыында. Африка биле Азия Суэц мойналык биле каттышкан, Соңгу Америкадан ону кызаа Беринги өөш

Европа биле Азияның кызыгаары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Европа биле Азияның кызыгаары, признанная Международным Географическим Обществом (под буквой A, под другими буквами отвергнутые варианты)

Азия биле Африканың кызыгаары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

География[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлү: 43475 муң. км² (ортулуктар-биле)[1]
Ортулуктуң шөлү: 2001 муң км²
Далай деңнелинден ортумак бедии: 960 метр
Далай деңнелинден эң улуг бедии: 8 848 метр (даг Эверест)
Далай деңнелинден эң-не эвээш бедии: −405 метр (Өлүг далайның деңнели)
Эң соңгу точка: шенек Челюскин
77° 43' c. ш.
104° 18' в. д.
Эң мурнуу точка: шенек Пиай
1° 16' с. ш.
103° 30' в. д.
Эң барыын точка: шенек Баба
39° 29' c. ш.
26° 04' в. д
Эң чөөн точка: шенек Дежнёва
66° 05' c. ш.
169° 40' з. д.
Географтыг Азия төвүнүң турар черинде хоорайлар: Иркутск, Кызыл

Азияны Соңгу Доштуг, Индий база Оожум океаннар куржай ап чыдар, ол ышкаш барыын талазында диптиң иштинде далайлар Атлант океан (Азов, Кара, Мрамор, Эгей, Средиземный).

Рельеф (чер кырының тургузуу)[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Европа-Азия.jpg

Азияның соңгу кыдыын тундралар эжээлеп турар. Мурнуу чүктүүнде тайга турар. Барыын Азияда дүжүткүр кара хөрзүннүг ховулар турар. Хөй кезии Ортаакы Азияда Кызыл далайдан Моолга чедир, куруг ховулар ээлеп турар. Олардан эң улуу – куруг хову Гоби. Гималай отделяют Ортаакы Азия тропиктерден Мурнуу биле Мурнуу-Чөөн Азия.

Гималай – делегейниң эң бедик даглыг системазы.

Хемнер, бассейниң девискээриниң Гималай суг дүвүнүң довураа дүжүткүр хөрзүн.

Физик-географиялыг районнаашкын биле субрегионнар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Азияда дараазында физик-географиялыг черлерни аңгылаар:

Файл:United Nations geoscheme (Asia).svg
Азияның субрегионнары КНО ёзугаар:      Чөөн Азия      Барыын Азия      Ортаакы Азия      Мурнуу-Чөөн Азия      Мурнуу Азия

Классификация ёзугаар, принятой в КНО, выделяются дараазында субрегионнар:

  • Чөөн Азия (Китай в составе КНР и Республики Китай, Мурнуу биле Соңгу Корея, Моол, Япония)
  • Барыын Азия (Азербайджан, Армения, Бахрейн, Грузия, Израиль, Иордания, Ирак, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, ОАЭ, Оман, Палестинниң девискээри, Саудовская Аравия, Сирия, Турция)
  • Мурнуу-Чөөн Азия (Бруней, Чөөн Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин)
  • Мурнуу Азия (Афганистан, Бангладеш, Бутан, Индия, Иран, Мальдивы, Непал, Пакистан, Шри-Ланка)
  • Ортаакы Азия (Казахстан, Киргизия, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан)

В то же время указанная классификация не является единственно верной. Альтернативтиг классификациялар база бар болуп турар, чижээ:

  • Чөөн Азия (КНДР, КНР, Республика Корея, Тайвань, Япония,)
  • Ортаакы биле Соңгу Азия (Казахстан, Киргизия, Монголия, Таджикистан, Туркменистан, Узбекистан, Россияның азиат кезээ, база үш автономнуг регионалдыг КНР — Иштики Моол, Синьцзян-Уйгур автономнуг район биле Тибет)
  • Мурнуу-Барыын Азия (Азербайджан, Армения, Афганистан, Бахрейн, Грузия (долу эвес), Израиль, Иордания, Ирак, Иран, Йемен, Катар, Кипр, Кувейт, Ливан, ОАЭ, Оман, Саудовская Аравия, Сирия, Турцияның азиат кезээ, Синай чартык ортулук, Египетке хамааржыыр)
  • Мурнуу Азия (Бангладеш, Бутан, Индия, Мальдивы, Непал, Шри-Ланка)
  • Мурнуу-Чөөн Азия (Бруней, Чөөн Тимор, Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Мьянма, Сингапур, Таиланд, Филиппин).

Азия чурттары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Население[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Азия космостан көстүр чер

Для Азии характерны очень высокие среднегодовые темпы роста численности населения (по этому показателю Азия уступает только Африке); в последнее время они, однако, несколько снизились и составляют 1,3 %. Азияда 75 % ажыг кижи төрелгетен чурттап турар. В совокупности Китай и Индия дают 45 % мировой численности населения. 7 күрүне 100 сай ажыг чурттакчылыг (помимо названных выше — Индонезия, Пакистан, Бангладеш, Япония база Филиппин). Азияда кижи төрелгетенниң үш кол сөөк-язы төлээлекчилери чурттап турар — монголоид (кыдаттар и др.), европеоид (Барыын Азия чоннары) база негроид (Мурнуу биле Мурнуу-Чөөн Азияның чамдык чоннары). Чоннуң этниктиг составы аажок янзы-бүрү.. Азияга хөй эрте-бурунгу бедик сайзырал тыптып келген — Кыдат, Индия, Тибет-Моол, ортаа азия, Вавилон база өске. Чер ажылы таарымчалыг черлер Мурнуу биле Мурнуу-Чөөн Азия амгы үениң хөй чоннарынга үндезинни берген

Чери Күрүне
(азы хамаарылгалыг девискээр)
1 июль 2012
КНО үнелээшкинни
%
чурттакчы чоннуң саны
Ортумак
хамаарылгалыг
чылдың
немей өзүлдези
(%, ООН)[5]
Ортумак
абсолютуг
чылдың
немей өзүлдези
(ООН)[6]
Период
ожидаемого
удвоения
(лет,
ООН)[7]
Барымдаалыг
альтернатив үндезиннер
Хүнү Үндезини
1 КУРFlag of the People's Republic of China.svg КУР 1,353,601,000 32.02 0.45 6,091,000 154 1,347,350,000 31 декабря 2011 Official estimate
2 ИндияFlag of India.svg Индия 1,258,351,000 29.77 1.36 17,114,000 51 1,210,193,422 1 марта 2011 Census result  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
3 ИндонезияFlag of Indonesia.svg Индонезия 244,769,000 5.79 1.01 2,472,000 69 237,641,326 май 2010 Census result
4 ПакистанFlag of Pakistan.svg Пакистан 179,951,000 4.26 1.81 3,257,000 39 215 706 000 апрель 1, 2023 Official population clock
5 БангладешFlag of Bangladesh.svg Бангладеш 152,409,000 3.61 1.27 1,936,000 55 142,319,000 15 марта 2011 Census result
5 РоссияFlag of Russia.svg Россия (с европейской частью) 143,800,000 139 143,800,000 1 января 2012 года
6 ЯпонияFlag of Japan.svg Япония 126,435,000 2.99 -0.05 -63,000 - 127,650,000 1 марта 2012 Monthly official estimate
7 ФилиппиннерFlag of the Philippines.svg Филиппиннер 96,471,000 2.28 1.71 1,650,000 41 94,013,200 2010 Official estimate  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
8 ВьетнамFlag of Vietnam.svg Вьетнам 89,730,000 2.12 1.06 951,000 66 87,840,000 2011 Official estimate
9 ИранFlag of Iran.svg Иран 75,612,000 1.79 1.09 824,000 64 87 941 000 апрель 1, 2023 Official population clock
10 ТурцияFlag of Turkey.svg Турция 74,509,000 1.76 1.18 879,000 59 74,724,269 31 декабря 2011 Official estimate
11 ТаиландFlag of Thailand.svg Таиланд 69,892,000 1.65 0.54 377,000 129 65,479,453 1 сентября 2010 Census result
12 МьянмаFlag of Myanmar.svg Мьянма 48,724,000 1.15 0.80 390,000 87 57,197,871 2012 World Gazetteer projection
13 Көрей РеспубликаFlag of South Korea.svg Көрей Республика 48,588,000 1.15 0.41 199,000 169 48,580,000 1 ноября 2010 Census result
14 ИракFlag of Iraq.svg Ирак 33,703,000 0.80 3.18 1,072,000 22 33,330,000 2011 Official estimate
15 АфганистанFlag of Afghanistan (2013–2021).svg Афганистан 33,397,000 0.79 3.21 1,072,000 22 24,485,600 1 января 2011 Official estimate
16 НепалFlag of Nepal.svg Непал 31,011,000 0.73 1.72 533,000 41 26,620,809 22 июня 2011 Census result
17 МалайзияFlag of Malaysia.svg Малайзия 29,322,000 0.69 1.60 469,000 44 28,334,135 6 июля 2010 Census result
18 Саудтар АравиязыFlag of Saudi Arabia.svg Саудтар Аравиязы 28,705,000 0.68 2.21 634,000 32 27,136,977 28 апреля 2010 Census result
19 УзбекистанFlag of Uzbekistan.svg Узбекистан 28,077,000 0.66 1.14 320,000 61 28,000,000 1 января 2010 Official estimate
20 ЙеменFlag of Yemen.svg Йемен 25,569,000 0.60 3.10 793,000 23 24,527,000 2012 Official estimate
21 КДУРFlag of North Korea.svg КДУР 24,554,000 0.58 0.42 103,000 165 24,052,231 1 октября 2008 Census result
22 Шри-ЛанкаFlag of Sri Lanka.svg Шри-Ланка 21,224,000 0.50 0.85 180,000 82 20,653,000 1 июля 2010 Official estimate
23 СирияFlag of the United Arab Republic (1958–1971).svg Сирия 21,118,000 0.50 1.70 359,000 41 27 228 000 апрель 1, 2023 Official population clock
24 КазахстанFlag of Kazakhstan.svg Казахстан 17 244 420 0.43 1.07 175,000 65 17 300 560 1 январь 2014 Monthly official estimate
25 КамбоджаFlag of Cambodia.svg Камбоджа 14,478,000 0.34 1.21 175,000 58 13,395,682 3 марта 2008 Census result
26 АзербайджанFlag of Azerbaijan.svg Азербайджан 9,421,000 0.22 1.24 117,000 56 9,111,100 1 января 2011 Official estimate
27 КАЭFlag of the United Arab Emirates.svg КАЭ 8,106,000 0.19 2.72 220,000 26 8,264,070 2010 Official estimate
28 ИзраильFlag of Israel.svg Израиль 7,695,000 0.18 1.76 135,000 40 7,848,800 31 января 2012 Monthly official estimate
29 ГонконгFlag of Hong Kong.svg Гонконг (КНР)[8] 7,196,000 0.17 1.04 75,000 67 7,108,100 1 июля 2011 Official estimate
30 ТаджикистанFlag of Tajikistan.svg Таджикистан 7,079,000 0.17 1.46 103,000 48 7,616,000 1 января 2011 Official estimate
31 ИорданияFlag of Jordan.svg Иордания 6,457,000 0.15 2.01 130,000 35 7 777 500 апрель 1, 2023 Official population clock
32 ЛаосFlag of Laos.svg Лаос 6,374,000 0.15 1.37 87,000 51 6,465,800 2012 Official estimate
33 КыргыстанFlag of Kyrgyzstan.svg Кыргыстан 5,448,000 0.13 1.02 56,000 68 5,477,600 2011 Official estimate  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
34 СингапурFlag of Singapore.svg Сингапур 5,256,000 0.12 1.31 69,000 53 5,183,700 30 июня 2011 Official estimate  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
35 ТуркменистанFlag of Turkmenistan.svg Туркменистан 5,170,000 0.12 1.27 66,000 55 7,966,724 2012 World Gazetteer projection
36 ГрузияFlag of Georgia.svg Грузия 4,304,000 0.10 -0.58 -25,000 - 4,469,200 1 января 2011 Official estimate
37 ЛиванFlag of Lebanon.svg Ливан 4,292,000 0.10 0.77 33,000 90 3,759,100 2007 Official estimate
38 Палестина КүрүнезиFlag of Palestine.svg Палестина Күрүнези[9] 4,271,000 0.10 2.87 123,000 24 4,293,309 1 июля 2012 Official estimate  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
39 АрменияFlag of Armenia.svg Армения 3,109,000 0.07 0.29 9,000 239 3,268,500 2011 Official estimate
40 ОманFlag of Oman.svg Оман 2,904,000 0.07 2.04 59,000 34 2,773,479 12 декабря 2010 Census result
41 КувейтFlag of Kuwait.svg Кувейт 2,892,000 0.07 2.63 76,000 27 3,582,054 31 декабря 2010 Official estimate
42 МоолFlag of Mongolia.svg Моол 2,844,000 0.07 1.57 45,000 44 2,736,800 2009 Official estimate
43 КатарFlag of Qatar.svg Катар 1,939,000 0.05 3.69 72,000 19 1,699,435 21 апреля 2010 Census result
44 БахрейнFlag of Bahrain.svg Бахрейн 1,359,000 0.03 2.64 36,000 27 1,234,571 27 апреля 2010 Census result
45 Чөөн ТиморFlag of East Timor.svg Чөөн Тимор 1,187,000 0.03 2.86 34,000 25 1,066,409 11 июля 2010 Census result
46 КипрFlag of Cyprus.svg Кипр 1,129,000 0.03 1.07 12,000 65 838,897 1 октября 2011 Census result
47 БутанFlag of Bhutan.svg Бутан 750,000 0.02 1.63 12,000 43 720,679 2012 Official estimate  (чедимчок шөлүг — төөгүхоолга)
48 МакаоFlag of Macau.svg Макао (КНР)[10] 567,000 0.01 1.98 11,000 35 560,100 July-September 2011 Official estimate
49 БрунейFlag of Brunei.svg Бруней 413,000 0.01 1.72 7,000 41 422,700 2011 Official estimate
50 МальдивтерFlag of Maldives.svg Мальдивтер 324,000 0.01 1.25 4,000 56 317,280 2010 Official estimate
Всего 4,227,067,000 100.00 1.02 43,528,000 68

Төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Улай көр.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Цитата чазыы: Неверный тег <ref>; для сносок autogenerated1 не указан текст
  2. При проведении границы между Европой и Азией по Эмбе в Европе расположено до 14 % территории Казахстана; по реке Урал с 1964 года (XX Конгресс Международного Географического Союза в Лондоне) границу не проводят (см.: Кафедра физической географии и геоэкологии. Естественно-географический факультет ФГБОУ ВПО «Волгоградский государственный социально-педагогический университет» (ФГБОУ ВПО «ВГСПУ») Интересные факты о географии: Где проходит граница Европы и Азии?)
  3. Русское географическое общество. А. А. Чибилёв. Евро-Азиатская граница: история вопроса и современные представления. Феномен Евразии: две части света на одном материке
  4. При проведении границы между Европой и Азией (в пределах Казахстана) по реке Эмба, европейская часть к западу от неё включает территории: Западно-Казахстанской области (полностью, более 151300 км²); Атырауской области (всего 118600 км²; без южной части Жылыойского района — около 103000 км²); северо-западная часть Актюбинской области (всего 300600 км²; без Шалкарского (62200 км²), Иргизского (41500 км²), Айтекебийского районов (31300 км²), без южной и средней частей Байганинского района (около 40000 км² из 61000 км²) — около 126 000 км²). Суммарная площадь территорий западнее рек Эмба и Орь — около 380 000 км² или более 13,9 % от общей территории страны (2724902 км²)
  5. Вычисляется по следующей формуле: Оценка ООН на2012/Оценка ООН на2011x100-100.
  6. Вычисляется по следующей формуле: Оценка ООН на2012x Годовой прироСТ по данным ООН100.
  7. Вычисляется по следующей формуле: LN(2)/LN(прирост по данным ООН)/100+1). Получаются данные, получаемые также по формуле LOG10(2)/LOG10(прирост по данным ООН/100+1).
  8. С 20 декабря 1999 года — Автономная территория в составе Китайской Народной Республики. Ранее — португальская колония.
  9. Территории, оккупированные Израилем. Включает Сектор Газа и Западный берег реки Иордан
  10. Автономный регион КНР. До 20 декабря 1999 года — португальская колония