Казахстанга келин кысты оорлаары

Википедия деп сайттан

Келин кысты оорлаары (каз. қыз алып қашу — «уругну оорлаары») — казахтарның куда ёзулалы. Амгы үениң Казахстанда албадап өгленири эрте-бурунгу үелерде-ле турган, база амгы үеге дээр бар бооп турар. Совет үезинде ол ёзулалды чиде берген деп санатынып турган. Ол чаңчыл аайы-биле чугле шын оорлаарындан өске өттүндүр оорлашкын база практикалап турар, уруг биле оолдуң талазындан аразында тугуржуп алган аайы-биле.

Төөгү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шаанда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрте-бурунгу үелерниң келин кыс оорлаар чаңчылы патриархат[1] тургустунуп турар үелерге хамааржыр. Ортуку Азиия болгаш Казахстанга келин кыс оорлаар ёзу эвээш ажыглаар турган. Кажан ада-иези өг-бүле тударда айызын бербейн туруп бээрге азы куда эттирерин чылдырып туруп бээрге, ынчан оорлаар турган[2]. Казахтарның кол өгленир аргазы уруг айтырар ёзулал турган (кудалык), ооң соонда уругну алыр дээш садыглажыры калым дээш. Төөгү-биле тургустунган кижи эргези аайы-биле казахтарның элээн-каш хевирлери турган аңгы-аңгы хамаарылгаларлыг. Бир эвес уругнуң ачазы дугуржуп алган негелделерин күүсетпес болза кудээ кижи ооң мурнунда-ла айтырып алган (азы уруг биле оол оорлаарын дугайында тугуржуп алгаш турда) келин кысты оорлап алырга, ол аар кем-херек кылдыр санатынмас турган[3]. Өске оолдуң айтырып алган эжин оорлаар болза, ол дээрге аар кем-херек кылдыр санатынар[4].

Казах ССР үезинде[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Совет үезиниң бижимел барымдаа аайы-биле алырга Казах ССР-ниң уруг оорлаар чаңчылы чиде бергеш турган[5][6]. Чогум ол ёзу кайнаар-даа читпээн, чүгле хевири өскерли бергеш турган: дугуржуп алыр турган, келин кыс боду бажыындан дезиптер турган, кыдыындан көөрге оорлапкан ышкаш боор. Дугуржулга чок оорлашкын болгаш албадап өгленир ёзу совет үениң сөөлгү чылдарында картап эглип келген[7].

Амгы үеде Казахстанда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Херээжен чоннуң эргезин камгалаар организация бо үеде чылдыңна Казахстанга 5 муң келин кыстарны оорлап турар деп санал үндурген. Чогум албан ёзузу-биле саналда ажылдар чоргуспайн турар. Ол чаңчылды чидирер дээш Кеземче дүрүмүнге, уруг оорлаарынга хамаарыштыр, чаа статья киирер деп планавайн турар, чүге дизе амгы хоойлу аайы-биле кижи оорлаан дээш шииткел ажылдарны чоргузуп турар. Ол эргени оорлатырган уруг ажыглап болур бодунун күзели аайы-биле, эрге-чагырганың органынче келгеш буруудадып каап болур. Чогум хөй кезии эптежип каан боор, чүге дизе чамдык ада-ие оорлаттырган кысты картап эглип кээрин күзевес боор[8].

Оорлаарынга хөй кезиинде эштери уруглар болгаш таныыр кижилери дузалажыр, чүнү-даа билбес келин кысты улус чок черге экээрге күдээ оол уругну машиназынче албадап олуртуп алгаш, бажыынче апаар. Бажыынга кээрге кыстың бажынга аржыыл кедирип каар, оон дойлаашкын эгелээр, аныяк херээжен улус күдээ оолду аажок мактап чугааланыр, а оолдуң даай-авалары болгаш кырган-авалары уругну көгүдүп чугаалажыр, оглунга өгленип алыр кылдыр. Келин кысты чорбас кылдыр кырган-авазы эжик аскынга дуй чыдып аап-даа болур, чуге дизе казахтар улуг назылыг кижини артап болбас деп ёзулуг. Оорлатырган уруг дыка улуг күш-шыдалдыг турар ужурлуг оол чүүлдерни удур туруп, оолга өгленирин чөшпээрешпезин илередирде[9].

Шын оорлаашкындан өске ойнап оорлаар чорук нептереңгей, ол дээрге уругнуң-даа, оолдуң-даа ада-иезиниң айызы-биле аныяктар дугуржуп алырлар[10][6]. Кажан оолдуң долу куда эттирерде акша-төгерик аайы-биле берге болза база ийи талазындан дугуржуп чугаалажып алыр[11]. Ындыг дугуржулга соонда байырлал оолдуң ада-иезиниң бажыынга эртер, ынчалдыр дыка хөй куда чаңчылдарының аайы-биле болур чарыгдалдар эвээжээр[12][13].

Казахстанның Кеземче хоойлузунуң аайы-биле кижи оорлааны дээш 4-тен 7 чылга чедир хосталгазын казып шиидер. А бир эвес баш удур чугаалашкаш бөлүк улус оорлаан болза, база кадыкшылынга болгаш амы-тынынга айыылдыг күчулел-албадал биле болган болза 7-ден 12 чылга чедир хосталгазын казып шиидер[14].

База көруңер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Казахские свадебные обряды

Демделгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Жандосов, Ж. К., Степанян, Ц. А. Общее и особенное в процессе перехода к социализму. — Казахстан, 1978.
  2. Кишяков, Н. А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана. — Наука, 1969.
  3. Джелбулдин, Е. Т. Обычаи и традиции. — Масс-Медиа, 2001.
  4. Абиль, Е. А. История государства и права Республики Казахстан. — 2-е изд. — ИКФ Фолиант, 2001.
  5. Турсунбаев, А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане. — Казахское государственное издательство, 1957.
  6. 6,0 6,1 Джунусбаев, М. Дж. Образ жизни семьи в Казахстане. — Чимкентский педагогический институт, 1991.
  7. Pauline Jones Luong. The Transformation of Central Asia: States and Societies from Soviet Rule to Independence. — Cornell University Press, 2004. — P. 60—61. — 332 p. — ISBN 9780801488429.
  8. Муминов, А. Кража невест – часть реального Казахстана, - эксперты // Курсив. — 12 июня 2015. Архивировано из первоисточника 21 Алды айның 2018.
  9. Операция “Похищение невесты” // Караван. — 9 января 2009. Архивировано из первоисточника 3 Февраль 2016.
  10. Мустафина, Р. М. Представления, культы, обряды у казахов: в контексте бытового ислама в южном Казахстане в конце XIX—XX вв.. — 1992.
  11. Россия и мусульманский мир, Выпуски 7-12. — Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2005.
  12. Жданко, Т. А. Семейный быт народов СССР. — Наука, 1990.
  13. Кауанова, Х. А. Образ жизни и быт рабочих семей: на материалах Казахстана. — Издательство «Наука» Казахской ССР, 1982.
  14. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года № 226-V. Хынаан 28 Бир айның 2016.

Немелде литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Райхан Рахим, Чингиз Сайханов, Искандер Салиходжаев. Украденные невесты (неопр.). Vox Populi (11 июля 2014). Дата обращения 28 января 2016.