Казах дыл

Википедия деп сайттан

Казах дыл

Чурттар
Башкарар ниитилел Министерство культуры и информации Казахстана[d] биле Министерство культуры и спорта Республики Казахстан[d]
Эдилекчилер саны
Деңнел в безопасности[d]
WALS kaz
Ethnologue kaz
IETF kk
Glottolog kaza1248

Казах дыл (qazaq tili, qazaqha; قازاق ٴتىلى، قازاقشا; [qɑzɑq tɘlɘ], [qɑzɑqʃɑ]) – казахтарның дылы, түрк дылдарның бирээзи. Ногай, каракалпак, карагаш дылдарга эң-не чоок болгаш кыпчак дыл бөлүүнүң иштинде кыпчак-ногай бөлүк кезээн тургузуп турар.

Казах үжүктерде танал
Казах алфавит
А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д
Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к
Қ қ Л л М м Н н Ң ң О о Ө ө
П п Р р С с Т т У у Ұ ұ Ү ү
Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ
ъ Ы ы І і ь Э э Ю ю Я я

Алдын Ордунуң буурап дүжүп турар үезинде төрел түрк аймактарның дылы кылдыр XIV-XVII чүс чылдар дургузунда тургустунган. Казах-джуңгар дайын үезинде XVII чүс чылдың ортузунда кыпчак-ногай бөлүүнүң дылдарындан үзе аңгыланы берген.

Ам үениң байдалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

2009 чылда чурттакчы чон дизезиниң медээзи-биле алырга, 9 982 276 хире казахтар казах дылды бодунуң төрээн дылы кылдыр санап турар.

Казахстанда, Кыдатта, ХКК-ның чурттарында, Моолда, биче деңнелинде Афганистанда, Иранда болгаш Турцияда делгереңгей.

Россияның казахтары казах дылда (72%) биле орус дылда (98%) чугааланып турар.

Бижимели[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Казахтар база шупту түрк чон ышкаш, XIII-X чүс чылдарда турган эрги түрк (орхон-енисей) бижиктиң салгакчылары. Эрги түрк алфавит сөс ылгавырлаар демдектен болгаш 24 үжүктерден тургустунган.

Ооң соонда Казахстан девискээри араб-мусульман салдарының адаанга араб бижимелди ажыглап эгелээн. Кыдатта чуртап турар казахтар ам-даа модификациялыг араб хевир-биле массалыг медээ чепсектеринде, өөредилге системазының чамдык кезээнде ажыглап турар.

1929-1940 чылдар үезинде латин хевирниң бижимелин ажыглап турган.

1940 чылдан эгелээш, амгы казах дыл кириллица хевирниң бижимелин ажыглап турар. Казах алфавит кириллица хевирлиг 42 үжүктерден тургустунган.

2017 чылда Казахстанда казах дылды латин алфавитче очулдурарының айтырыын хүлээп алган. Латиницаже очулга чорулгазын 2025 чылда айыткан.

казах дылды латин алфавит:

A a Ä ä B b D d E e F f G g Ğ ğ H h
İ i I ı J j K k L l M m N n ᶇ ᶇ O o
Ö ö P p Q q R r S s Ş ş T t U u Ū ū
Ü ü V v Y y Z z

▶ C , X , W [13].

Лингвистиктиг тайылбыры[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Фонетика[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«в, ё, ф, ц, ч, ъ, ь, э» деп үжүктер үлегерлеп алган сөстерде ажыглатынып турар. «ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, һ, і» – орус алфавиттен хамаарыштыр тос тускай үжүктер.

Морфология[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Казах дылда 9 чугаа кезээ бар:

  1. Зат есім (чүве ады)
    Чижээ: бет (арын), қол (хол)
  2. Сын есім (демдек ады)
    Чижээ: қызыл (кызыл), биік (бедик), әсем (чараш)
  3. Сан есім (сан ады)
    Чижээ: бір (бир), жүс (чүс)
  4. Есімдік (ат орну)
    Чижээ: мен, сен
  5. Етістік (кылыг сөзү)
    Чижээ: бару (баар), жару (бижиир)
  6. Үстеу (наречие)
    Чижээ: тез (дүрген), таза (арыг)
  7. Шылау (эдеринчи)
    Чижээ: үшін (-га, -ге, -ка, -ке), туралы (дугайында)
  8. Еліктеу сөз (өттүнүүшкүн сөстер)
    Чижээ: күмп (сезик), тарс-тұрс (тарс-турс), ыржаң-ыржаң (чаа-чаа)
  9. Одағай (аян сөзү)
    Чижээ: алақай (далаш аарак), құрау-құрау (кош-кош)

Литературазы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

С.А. Аманжолов. Диалектология болгаш казах дыл төөгүзүнүң айтырыглары, 1-ги кезээ. Абай аттыг Алматының күрүне башкы институду, 1959.

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. ScriptSource - Kazakhstan
  2. ScriptSource - Russian Federation
  3. ScriptSource - China
  4. ScriptSource - Mongolia
  5. ScriptSource - Uzbekistan
  6. ScriptSource - Turkmenistan
  7. ScriptSource - Germany
  8. ScriptSource - Kyrgyzstan
  9. ScriptSource - Turkey
  10. ScriptSource - Iran
  11. ScriptSource - Ukraine
  12. Ethnologue (англ.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  13. https://tilalemi.kz/article/2594.html Archived 2021-02-02 at the Wayback Machine