Казах төрел бөлүктер

Казах төрел бөлүктер (каз. қазақ рулары) дээрге термин, кандыг бир кижилерни чангыс бир бөлүкке хамааржырын илередир, ону болза төрел бөлүктер деп адап турар. Ниити дайынчы кыйгызы — ұран. аксакалам деп улуг мерген өгбелер баштаан. Аймак бүрүзүнүң бодунуң таңмазы турган. 20 ажыг аймактар болгаш 200 хире төрел бөлүктер, база муң хире төрел бөлүктер аразынче кирип турар бичии аймактар бар. Адаанда аймактар болгаш төрел бөлүктерниң даңзызын улуг назы харының аайы-биле берип каан, алфавит аайы-биле эвес.

Чеди ада салгалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Казах ёзу аайы-биле алырга казах бүрүзү бодунуң өгбелерин 7 ада салгалынга дээр билир ужурлуг. Ол дээрге өгбелериниң генеалогтуг болгаш төрел салгалын билир ужурлуг.

Деңнелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Төрел бөлүктерниң деңнелдери чурум аайы-биле дөрт кезекке чардынган:

бир дугаар деңнел — аргын, найман, и тд. Ниити саны 20 хире турган.
ийи дугаар деңнел (округ болгаш уезд деңнелдиг) — каракесек, куандык и тд; олар бир округ азы ооң чартыы хире турган, азы бир уезд; улуг султаннар баштап турган, а орустар үезинде уездиниң даргалары баштап турган.
үш дугаар деңнел (волость деңнелдиг) — керней, кояншытагай, сарым, караке и тд; олар волостуң чартыы, азы бир болгаш ийи волость эжелеп турганнар; волость удуртукчулары баштап турган.
дөрт дугаар деңнел (аул деңнелдиг) — олар аулдуң чартыын, азы бир болгаш ийи административтиг аул эжелеп турганнар; аулдуң улуг назылыг кижилери баштап турган, 1868 чылда реформа соонда бийлер баштап эгелээн.

Чоннуң ниити саны[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Көдээ ажыл-агайның чурттакчы чоннуң чизези аайы-биле алырга 1896—1911 чылдарда (Асет Темиргалиевтиң «Волостар, уездилер … Казахтар: 1897—1915 чылдарда казахтарның административтиг черлерге аңгыланып чурттап турган схема-картазы: этнологтуг болгаш картографтыг шинчилел ажылы» деп номундан даңзы):

УЛУГ ЖУЗ/3 618 700/:

Албан — 81 000 (106 000) /325 000/
Дулат — 334 000 (373 000) /1 390 000/
Суан — 40 000 (35 000) /165 000/
Шапрашты — 70 000 (53 000) /290 000/
Жалайыр — 101 000 (107 000) /485 000/
Сары-уйсун — 10 000 (16 000)
Ысты — 50 000 (45 000) /225 000/
Ошакты 70 000 (19 000) /160 000/
Сиргели — 70 000 (57 000) /160 000/
Шанышкылы — 190 000 (60 000)
Канлы — билдинмес (67 000) /380 000/
Шакшам — неизвестно (4 000)

ОРТУКУ ЖУЗ/4 681 000/:

Аргын — 509 000 (753 000) /2 090 000/
Кыпшак — 169 000 (192 000) /640 000/
Найман — 395 000 (557 000) /940 000/
Конырат — 128 000 (147 000) /690 000/
Керей — 90 000 (221 000) /341 000/
Уак — билдинмес (75 000) /160 000/

БИЧИИ ЖУЗ/2 521 900/:

Алимулы — 340 000 ()/811 900/, ооң иштинде:
Шекты — 80 000 (140 000)
Шомекей — 100 000 (67 000)
Торткара — 60 000 (68 000)
Кете — 60 000 (95 000)
Каракесек — 25 000 (24 000)
Карасакал — 15 000 (10 000)
Жетыру — 300 000 () /580 000/, ооң иштинде:
Табын — 80 000 (155 000)
Жагалбайлы — 70 000 (78 000)
Кереит — 35 000 (12 000)
Тама — 70 000 (93 000)
Телеу — 20 000 (10 000)
Кердери — 20 000 (32 000)
Рамадан — 5 000 (11 000)

Байулы — 550 000 ()/1 120 000/, ооң иштинде:
Адай — 90 000 (140 000)
Байбакты — 40 000 (88 000)
Берш — 70 000 (97 000)
Таз — 30 000 (37 000)
Шеркеш — 40 000 (45 000)
Маскар — 20 000 (18 000)
Тана — 25 000 (35 000)
Кызылкурт — 40 000 (15 000)
Алтын — 25 000 (17 000)
Жаппас — 70 000 (43 000)
Ысык — 20 000 (40 000)
Есентемир — 20 000 (18 000)
Алаша — 60 000 (85 000)

Жузче кирбейн турар:

Аксуектер (белая кость, духовенство)

Торе и толенгиты — (53 000)
Кожа (Ходжа) — (26 000)

Жузтарже кирбейн турар өске төрел аймактар

Ногай-казахи — (18 000) (чамдык улус жузка кирип турар деп санап турар)
Кыргызы (род) — (12 000) (чамдык улус жузка кирип турар деп санап турар)
Каракалпак (род) — (5 500)
Сунак — (4 500)
Оон өске — (31 000)

Амгы Казахстанда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Амгы Казахстанда төрел аймаан дугайында документилерге биживес апарган, ынчаза-даа чамдык улус саналдап турар ону. Төрел бөлүктерниң санын чизе аайы-биле кылбайн турар.

Улуг жузтуң төрел бөлүктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Аймактар эвилели

Уйсун

Аймактар^[1]

Албан^[2]

дулат

ошакты

Суаны

шапырашты

ысты

сары уйсын

Төрел бөлүктер

Сары
1. шоган
2. Досалы
3. Кажбанбет
4. жарты
5. алжан
6. курман
7. айт
8. бозым
9. кыстык

Шыбыл
1. коныр-борик
2. кызыл-борик

ботпай
жаныс
сикым
шымыр

аталык
байлы
коныр
тасжурек

байтюгей
токарстан
багыс
сартай
нартай

екей
еміл
асыл
шыбыл
айкым

ойык
тилик

Калша
Жакып

Ортумак жузтуң төрел бөлуктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Аймактар^[1]

Аргыны

Кипчаки

Найманы

Коныраты

Кереи

Уак

Аймактар

Мейрам
1. Куандык
2. Суйиндык
3. Бегендик
4. Шегендик
5. Каракесек
Момын
1. Канжыгалы
2. Тобыкты
3. Басентиын
4. Карауыл
5. Атыгай

Жогары-шекты
Томенги-шекты
Таракты (жиен)

Кулан Кыпшак
Сары Кыпшак
Китай Кыпшак
Сагал Кыпшак
Кара Кыпшак
1. Карабалык
2. Колденен
3. Бултын
4. Узун
5. Торы

Саржомарт
1. Бура
2. Каратай
3. Кокжарлы

Толегетай (Толетай)
1. Матай
2. Каракерей
3. Садыр
4. Тортуыл(Дотуыл)

Терстамгалы
1. Баганалы
2. Балталы

Котенши:

Сангыл
Божбан
Жетимдер
Мангытай
Аманбай
Жаманбай

Коктинулы:

Байлар
Жандар
Оразкелди
Карасирак
Токболат
Кулшыгаш
Алги

абақ^[3]:
1. Жантекей
2. Жадик
3. Шимойын
4. Шубарайгыр
5. Меркит
6. Шеруши
7. Сарбас
8. Молкы
9. Ители
10. Каракас (сидалы)
11. Консадак
12. Жастабан
13. Итимген

Ашамайлы^[4]:
1. Балта
2. Кошебе
3. Тарышы
4. Сибан

Ер Қосай
Байназар
Бетке
От первой жены:
1. Сарман
2. Шогашога
Ергенекти:
1. Баржакы
2. Жансары
3. Шайкоз
4. Бидалы

Бичии жузтуң төрел бөлүктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Аймактарның эвилели	Алшын		Жетыру
Аймактар^[1]	Алимулы	Байулы	Жетыру
Төрел бөлүктер	Шекты Каракесек Карасакал Кете Торткара Шомекей	Жаппас Адай Алаша Алтын Байбакты Берш Есентемир Шеркеш Кызылкурт Маскар Таз Тана Ысык	Тама Табын Кердери Кереит Телеу Рамадан Жагалбайлы

Жузче кирбейн турар төрел бөлүктер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Аксуек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Торе (род)
Ходжа

Артканары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Толенгут
Сунак
Ногай-казах (чамдык улус бичии жузка хамааштырар)
Кыргыз (род)
Каракалпак (род)

Тамга болгаш ураннар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Казах тамгалар башкир тамгаларга бичии дөмейлежип турар — ол дээрге нарын этногенез бооп турар, ол кыпчак чоннарның төрелзирек харылзаазы. Чамдык эрте-бурунгу тюрк аймактар хары угда элээн каш чоннуң этногензинге киржип турган бооп турар; ынчалдыр, табыннар тургузуунче казахтар болгаш башкирлер кирип турарлар. Ол дээш бо чоннарның тамгазы дөмей болуп турар, азы чамдыкта капсырлажыр.


Төрел бөлүктер	Төрел бөлүктерниң бичии аймактары	Тамга (төрел бөлүктер демдээ)	Уран (төрел бөлүктер кыйгызы)
Улуг жуз			Нел
Канлы		косеу, шылбыр	Байтерек
Жалаир		тарак	Бактияр, Кабылан
Дулаты		донгелек, абак	Бактияр
	Сикым	, ,	Сикым, Рсбек
	Жаныс		Жаныс, Толе
	Ботбай		Ботбай, Самен
	Шымыр		Шмыр, Койгельды
Албаны			Райымбек
Суаны
Сарыуйсын
Шапрашты		ай, тумар,	Карасай
Ошакты		тумар	Бактияр
Ысты		косеу, шылбыр	Жауатар
	Ойык	косеу, коз
	Тилик	косеу
Сиргелы		сирге, курай, ,	Туганаз
Шанышкылы		кол-тамга,	Аирлмас
Ортуку жуз		босага
Аргын		коз	Акжол, Кара Ходжа
	Каракесек	коз	Каркабат
	Суиндык	коз	Тортуыл
	Таракты	тарак,	Жаукашар
	Жогары шекты	жогары-шекты
	Томень шекты	томень-шекты
Найман		шомыш,	Каптагай
	Балталы	балта
	Баганалы	багана, ,
	Бура
	Каракерей		Кабанбай
	Матай		Борибай
	Садыр	,	Алдияр
Кыпчак		кос алип	Айбас
Конырат		босага	Алатау
	Сангыл	босага	Мулкамал
Уак	Абрай Ажибек Шога	, ,	Жаубасар, Бармак
	Ергенекты Уак	ергенек, ай	Алга
Керей			Кара Кожа
	Ашамайлы	ашамай
	Абак	абак
Бичии жуз
Байулы
	Адай	садак, ок	Бекет
	Берш	, , ,	Агатай
	Алтын	,	Баймурат
	Жаппас	туйе моин, , ,	Баймурат
	Есентемир	,	Алдонгар
	Таз	,	Бакай
	Байбакты	, , ,	Даукара
	Тана	алип, косеу	Тана
	Маскар		Каратай
	Алтыбас (Алаша)	, ,	Байбарак
	Кызылкурт	, , ,	Жиембай
	Ысык	,	Байтерек
Алим-улы
	Карасакал	, ,	Алдажар
	Каракесек	,	Акбан
	Торткара
Аиртау
	Шекты	, ,	Бактыбай, Жанходжа
	Шемекей (Шомень)		Доит
Жетыру
	Табын	шомиш, тарак, косеу	Тостаган
	Тама	кос алип, тарак, шылбыр	Карабура
	Жагалбайлы	балта, шеккиш	Манатау
	Телеу	шылбыр,	Тулпар, Аргымак
	Кердери	тостаган	Кожахмет
	Керейт	шылбыр, кос алип	Аксакал, Унтум
	Рамадан	шомиш	Дулат, Кайгулым
Аксуек
Торе		,	Архар, Аблай, Санхай
Кожа (Ходжа)	Алла	, W
Жузтарже кирбейн турарлары
Толенгут		Тарақ
Ногай-казах	Уйсын, Кояс, Казанкулак, Костанбалы	Балга	Айдархан
Кыргыз (род)