Кылыг сөзү

Кылыг сөзү (англ. verb) болза чүвелерниң кылдыныын, база-ла турум байдалын илередип чоруур чугаа кезээ-дир. Ол болза, дылда бар, ийи кол чугаа кезээниң бирээзи бооп турар-дыр. Өске чугаа кезектерин көрүп көөр болза ол, чүве ады-биле база наричие-биле сырый харылзаалыг.

Глагол-шушаш жапысе койыш мут лица да чот, наклоненийже, жапше, залог.

Чугаа кезээниң иштики бүдүжү

Чижектер.

Найыралдың хүлүмзүрүү хүннеп келди. (Ю. Күнзегеш).
Талыгырда харлыг сыннар көстүп чыдыр.

Баштайгы чижекте кылыг сөзү чүвениң кылдыныын көргүзүп турар, сөөлгүзүнде кылдыныг чок, сыннарның чыдар байдалын, турум байдалын көргүзүп турар.

Кылыг сөзүнүң домакка кол-ла функциязы сөглекчи болур болгаш ол, домакты тургузарының бир чугула аргазы болур. Кылыг сөзүнүң наклонение деп адаар хевирлери домак тургузарынга, сөглекчи болурунга белен арга болур.

Чижектер.

• Темир удаваанда Кызылда бодунуң эш-өөрүнче чоруй барган. (С. Сарыг-оол. Чырык сактыышкыннар.). Мында болуушкун наклонениезиниң эрткен үези.
• Сен база ынчаар дыштанып алган болзуңза. (С. Саган-оол. Төрээн кижилер.) – бо чижекте кылыг сөзү даар наклонениеде, күзел уткалыг.
• Аъттарың эккел! (В. Көк-оол) – кылыг сөзү дужаал наклонениезиниң чаңгыстың санының ийиги арнында.
• Доп-дораан Абаканче чоруптаалыңар. – бо чижекте база дужаал наклонениезиниң хевири.

Кылыг сөзү ат сөстеринден ылгалып турар. Ол кылдыныгның аргазын кандыг-даа үеге хамаарыштыр көргүзүп турар: келген мен; келир мен; келгелек мен; келгей мен; келзимзе; келгижемче болгаш өске-даа.

Кылыг сөзү болур болгаш болбас хевирлерлиг: келген – келбээн, келир – келбес, келиңер – келбеңер болгаш оон-даа өске. Деңнеп көрүңер: чүве аттары болгаш ат сөстериниң «чок» деп утказы эвес, чок, чокка деп артынчылар-биле илереттинер болгай (даг эвес, хат чокта, кызыл эвес, үш эвес, орай эвес болган оон-даа өске).

Кылыг сөзү өске чугаа кезектеринде чок, өске эдеринчи категорияларлыг: залогтар, видтер, причастиелер, деепричастиелер, наклонениелер болгаш арын, сан база үе категорияларлыг, болур база болбас хевирлерлиг.

Иштики бүдүш-тургузуунуң болгаш утказының аайы-биле кылыг сөзү эң улуг, ооң-биле кады эң-не нарын чугаа кезээ болур. Ооң хараазы-биле кылыг сөзүнүң элээн хөй талаларын шинчилел ажылдарында, ол хамаанчок өөредилге номнарында безин аңгы-аңгы (дөмей эвес) тайылбырлап турар. Залогтар, видтер дугайында айтырыглар, причастиелер болгаш кылыг аттарының дугайында айтырыглар ам-даа маргылдаалыг бооп артпышаан – эртемденнерниң тайылбырлап турары аңгы-аңгы. Причастиелер болгаш деепричастиелер-биле холбащкан синтаксис айтырыглары – ылаңгыя нарын домактарның чамдык айтырыглары база маргылдаалыг хевээр. Чижек кылдыр алырга, Хат хадып, чаъс чаап турган чижектиг домакты база Хар шыпкан бедик сыннар көстүп чыткан ышкаш домакты бир бөлүк эртемденнер бөдүүн домактар деп санап турар, өскелери нарын домактар деп бодап турар. Бир дугаар домактың баштайгы кезээнде хадып деп деепричастие, ийи дугаар домактың баштайгы кезээнде шыпкан деп причастие кирген. Оларны сөглекчи деп хүлээп көөр бе азы көрбес бе деп — айтырыгның чогум-на утказы ындыг, ол айтырыгга харыы тывылбас-тыр.

Кылыг сөстериниң морфемазының улаштыр тутчур чуруму мындыг: дазылга чогаадылга кожумаа немежир – дөс болур, орта залог кожумаа немежир – залог дөзү болур, ооң соонга вид кожумаа улажыр – вид дөзү болур, ооң соонга болбас кожумак немежир – болбас дөс болур, аңаа улай наклонение кожумактары – үе, арын болгаш сан кожумактары каттыжар:

• чугаа,
• чугаа-ла-,
• чугаа-ла-ш-,
• чугаа-ла-ш-кыла-,
• чугаа-ла-ш-па,
• чугаа-ла-ш-па-ды.

Чогум, ниити чуруму ындыг.

Үндезини

Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.