Кыргыс

Википедия деп сайттан

Кыргыс — шаандагы сөөк. Амгы үеде тыва, хакас, алтай, башкир, моол, казах чоннарда сөөк ады. Ортуку Азияда чурттап чоруур түрк дылдыг чон ады база болуп турар.

Ады-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Суджи бижии, ийи дугаар одуругда «кыргыс» деп сөстү бижээни. Мында Енисей биле Латин үжүктерни чергелештир салып каан. Енисей бижикти оң таладан солагай талазынче номчуур.

𐰕 𐰴 𐰺 𐰃 𐰴
Z Q R I Q
Адаары (транскрипция) Бижээни
(транслитерация)
ДҮА[1] Латин Кирилл
qɯrqɯz qïrqïz қырқыз QIRQZ
     
Амгы тыва дыл кыргыс
Амгы хакас дыл хырғыс

Шаанда кыдаттар "кыргыс" деп сөстү (1) гэгунь (гэкунь), (2) гяньгунь (гянькунь), (3) кигу, (4) гегу, (5) хэгус, (6) хягяс, (7) хакас кылдыр бижип турган. Кыдат дыл түрк сөстерни шын дамчыдып шыдавас. Кандыг бир түрк сөстү кыдат дылче шилчидер болза ол сөс өскээр дыңналыр апаар[2].


Орус төөгүчүлер шаандагы кыргыстарны кыргыз деп сөс-биле адап чоруур. Ол дээрге орус орфографияның дүрүмү-дүр.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги түрк дыл. Енисей бижиктиг даштарда тускай "кыргыс диалект" бары илдең-дир.

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Минусинск ховузу. Шаанда аймак даргазы "Ынал" деп дужаалдыг чораан.

Үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бистиң эрага чедир II век — амгы үе.
Орустар XVIII дугаар вектиң дургузунда Минусинск ховуларын чоорту эжелеп алган. Ол үеде-ле Кыргыстарның күрүнези дүшкен. Ынчалза-даа оларның салгалдары тывалар биле хакастар аразында ам-даа чуртап чоруур.

Кыдат төөгү бижиктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кыргыстар дугайында эң бир дугаарында Сымя Цянь деп кижи бижип турар. Ол кижи хуннуларның төөгүзүн бижип тура, кыргыстарны Гэгунь деп сөс-биле айтып каан, ол болза б.э.ч. 200 чылдар дыр.

Соонда олар[3] соңгуу чүкте Хуньюй, Кюеше, Динлин, Гэгунь биле Цайли деп улустуң чуртун эжелеп чагырып алган; ынчангаш, хунну чоннуң дүжүметтери Модэни "мерген угааныг кижи" деп адап эгелээн[4].

Тан төрезиниң төөгүзүнден үзүндүлер.

I. Хакяньсы. Хагас. [Кыргызтар] Амгы Хагас дээрге шаандагы Гяньгунь деп күрүне-дир. Ол күрүне Хамиден чөөн чүкче, Харашардан соңгуу чүкче, Ак даглар чанында. Чамдык улус ол күрүнени Гюйву азы Гйегу деп адаар. Чуртакчылары динлиннер-биле холужа берген. Хагас чурту хунну күрүнениң барыын чүгүнде турар.
...
Чуртакчылары элээн каш 100 муң ажыг кижи; шериглери саны 80 муң кижи болур дур. Мурнуу-чөөн талада уйгурлар ордузунга чедир 3 муң ли; мурнуу талаже чурту Тянь-Мань дагларынга[5] чедир чаттылып турар. Хөрзүнү шык, тулаалыг чер, кыжын мөөн харлыг. Кижилерниң дурт-сыны узун, арны-бажы кызыл, көк карактыг улус-тур. Кижи бажының дүгү кара боор болза ол бак чүвениң демдээ деп саннатынар, кара баштыг улус Ли Лин деп кижиниң угу деп саннатынар. Эр улус херээжен улустан эвээш. Эр кижилер дидим болгаш соруктуг, олар кулаанда сыргалыг боор-дур. Кыс уруг өгленип алза мойнун хээ-биле чараштаваар-дыр. Эр биле хережээн улус кады чуртаар боорга арай чүдек чүвелер болгулаар-дыр. Чылдың башкы айын "Маошай ай" дээр. 3 ай чылдың дөрт дугаар кезии боор-дур. Чылдарны 12 бөлүкке чарып алыр улус-тур, чижээ: Инь деп чылды олар Пар чылы дээр. Агаары соок, улуг хемнер безин ханыладыр доңа берген чыдар-дыр. Чиңге-тараа, арбай, ак-тараа, гималай арбайын тарып турар улус тур. Тарааны хол дээрбези биле хоюду тыртываар; тарааны тарыыр үези 3 ай, ажаар үези 9 айда. Каъдыкты ажыткаш арага кылываар улус-тур. Аъттары улуг, дешкилежип ызыржып чоруур аъттар эки аъттар деп санаттынар. Тевелер, инектер база бар; колдуунда инек биле хойларлыг улус. Бай тараачыннар муң-муң баш малдыг. Аңнардан черлик аъттар, элик-хүлбүс, буур, кара кудуруктуг те. Кара кудуруктуг те тооргу ышкаш, ынчалза-даа ол улуг кара кудуруктуг. Хамык балыктардан бир балык бар: узуну 7 карыш, кылаң тас, сөөгү чок, аастыг, думчуктуг. Куштардан кастар, өдүректер черлик бооп турар, сааскан биле хартыга бар-дыр. Ыяштардан хады, хадың, тал, шиви бар; шивилер бедии дээрге ча-биле адыпса согун шиви бажынга четпес боор. Хамык ыяштардан хадыңдан көвей чүве чок. Алдын, демир, ак-коргулчун бар. Чаъс-чайык болганда-ла демир казып алыр улус-тур, оозун олар цзя-ша дээр. Дайын чепсектерин кедергей чидиг шиш кылдыр кылып аар улус-тур, ол чепсектерин үргүлчү тукюек-че[6] чортуптар улус-тур. Эл-чаа үезинде ча-согун ажыглаар, туктарлыг улус-тур. Аъттыг маадыр кижи холун, будун камнай калбак ыяштар-биле дуй дугланып алыр; эгинннеринге борбак манза-ыяштар шарып алыр, ол хамык камгаланыр чепсектери селеме бизинден октан камгалап чоруур. ...
Хөгжүм херекселинден шоор, дүңгүр оон ийи билдинмес чүве бар. Оюннар үезинде улуска тускай өөредип каан теве биле арзылаңны көргүзер, аът кырынга халдып ора кашпагай кижи элдеп кайгамчык чүвелер көргүзер, узун херип каан хендирге аңдарылбайн кылаштаар кижилер база бар. Оран-делегейни шөлге дагыыр улус-тур. Хамнарын гань (кам) дээр. Өгленчир дээнде эр кижи талазындан улузу суй-белек кылдыр чылгы, хой үзүп бээр. Байлар болза чүс-муң баш мал үзүп бээр-дир. Тыны үзүлген кижини орнукшудар дээнде арынарын дырбавас улус-тур, оозун үш куржалдыр ораагаш ыглажып олурарлар; соонда өлген кижиниң мөчүзүн өртедиптер, ооң соонда арткан сөөгүн чыгаш бир чыл болгаш черге хөөп каар. Дараазында, өлген кижини сактып ооң чогуур үезинде хонуун, чылын эртирер. Кыжын чер бажыңга чуртаар улус-тур. Бижии хойху[7] бижиинге дөмей.

Енисей бижик[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги бижиктерни сайгарып көөр болза Улуг-Хем биле Минусинск девискээринде бижиктер арай ылгалып турар-дыр. Ынчангаш шаандагы кыргыстарның чуртунда даш бижиктерни тускай "Кыргыс чугаалыг" бижиктер деп болур-дур[8].

Археология[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кыргыстар Эрлик оранынче чорта берген кижилерни өртедип орнукшудар турган.

Минусинск ховузу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Таштык культуразы (б. э. ч. II дугаар век — V век).
  2. Чаа тас культуразы (VI -IX вектер). Тывалаар болза, "Чаа дажы" азы "Дайын дажы" дээн уткалыг сөстер-дир.
  3. Аскыс культуразы (X — XIV вектер).

Эрги Таңды Тывазы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Амгы үеде кыргыстарга хамаарышкан 450 хире чевег бар олар болза IX-XII век үезинге хамааржыр.
Тыны үзүлген кижини пөс азы кидис биле үш катап ораап алыр, оон ам ону тускай черге чыттыргаш хеви, дериг херексели-биле кады өртедиптер турган. Дериг-херексел аразында ча-согун, балды, ыяш калгак биле аяк, доңга, эзер, чүген-суглук турар. Бир эвес аяк-шынакты дойдан кылып каан болза ону орнукшудар черинге албан бузуп каар. Аът малды кыргыстар өртедип орнукшутпас турган. Күлүк кижини орнукшударда өртче чыда биле хылыш салып каар турган. Бир эвес 10-12 хар четпээн уругнуң тыны үстү берзе ооң мөчүзүн черле өртетпес чораан.
Калган кижиниң мөчүзүн отка салыр болза, кижиниң хамык бак чүвезин от арыглап кааптар деп шаанда кыргыстар ынчаар бодап турган. Өрт соонда арткан хамык чүвезин, хүлүн болгаш сөөгүн чыып алыр турган улус. Оон бир чыл эрткенде, черге бичии оңгар каскаш ол өрт соонда артып каан хамык дериг-херекселин, аяк-шынаан болгаш кижи сөөгүн черге хөөп каар турган улус. Хөөр үези кээрге кыргыстар калган кижиниң бир чылдаанын эртирер турган.
Оңгарны хөрзүн-биле базырбас турган. Чевегде оңгарны сай даштар-биле дыка таптыг базырып каар турган. Ынчангаш базырыкты даштындан көөрге өг хевирлиг болур. Базырыктың бедии 0,15 — 0,5 метр, калбаа 0,5-тен 10 метр хире чедип турар. Оңгар ханы эвес болур: 0,1 — 0,5 хире метр. Оңгарга чаңгыс кижиниң сөөгүн, хүлүн салып каар турган. Чүгле чамдык ховар таварылгада улуг кижи биле кады бичии уругнуң сөөгүн салып каар чораан.
Кыргыстар отка салыр ёзулалды чевегге черле эртирбес турган. Калган кижини от-биле арыглаар чер бир өске черге турар боор.

Салгалдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тываларда кыргыс деп сөөктүң улузу-дур.
Шаанда-даа, бо үеде-даа Тыва чуртунда кыргыстар кайда-даа чуртап турар. Эжен хааның үезинде Бээзи кожуунга тускай Кыргыс сумузу турган, Салчак кожуунга база Кыргыс сумузу турган. Совет Тыва үезинде кыргыстар 4 аңгы черге бөлүк чуртап чораан[9].

  1. Эйлиг-Хем кыргыстары (Улуг-Хем кожууну).
  2. Тере-Хөл кыргыстары.
  3. Тес-Хем кыргыстары.
  4. Өвүр кыргыстары.


Хакастарда хыргыс деп сөөктүң улузу-дур.
Хакас чонну орус күрүне эжелеп алырга олар аймак-сөөк адын фамилияга солуп алган. Оларның фамилиялары кижилер аттарындан укталган. Хакас кижиниң ук сөөгүн билип алыр дизе, ол кижиниң бодундан айтырыптар болза эки: "Өгбелериң чер-чурту кайдал, аймак сөөгүң сактыр сен бе?" дээн ышкаш.

База көр[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кыргыс Эл

Тайылбыр сөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Бүгү делегейниң Үнер Алфавиди
  2. С.E. Яхонтов. Древнейшие упоминания названия «киргиз»// журнал "Советская этнография", М.: 1970. №2, арыннар 110-120. ISSN 0038-5050
  3. хуннулар
  4. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение I. Хунну. II. От возвышения дома хуннов в 209 (году) до его подданства Китаю в 67 году пред Р. Х. в продолжение 152 годов 8 ханов. (Шицзи 110; Цяньханьшу, гл. 94 а)
  5. Таңды-Уула
  6. түрктерже
  7. уйгурлар
  8. В. В. Понарядов. Диалектная дифференциация в дренетюркском языке Енисейских рунических надписей. // Вопросы языкознания. 2007 г. №2, стр. 127-132.
  9. Н. А. Сердобов. История формирования тувинской нации. 107 дугаар арын.// ТНИИЯЛИ. Тувинское книжное издательство, Кызыл — 1971 год.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. QÏRQÏZ этн. наименование одной из племенных общностей тюрков. (КТб4). qïr-qïr:арын 446. // Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
  2. С.E. Яхонтов. Древнейшие упоминания названия «киргиз»// журнал "Советская этнография", М.: 1970. №2, арыннар 110-120. ISSN 0038-5050
  3. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение I. Хунну. II. От возвышения дома хуннов в 209 (году) до его подданства Китаю в 67 году пред Р. Х. в продолжение 152 годов 8 ханов. (Шицзи 110; Цяньханьшу, гл. 94 а)
  4. Л.Р. Кызласов. Древнехакасская культура чаатас VI-IX вв.// Степи Евразии в эпоху Средневековья. Серия: Археология СССР. М.: 1981. С. 46-52.
  5. И.Л. Кызласов. Аскизская культура Южной Сибири. X-XIV вв./ САИ Е3-18. М.: 1983. 128 с.
  6. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. Повествования о доме хойху (уйгуры). Дополнительные прибавления о Гаогюйских поколениях. I. Хакяньсы. Хагас.
  7. Г. В. Длужневская. Погребально-поминальная обрядность енисейских кыргызов в свете этнографических данных. // Учёные записки Тувинского НИИЯЛИ. Серия историческая. Вып.-XVIII. Кызыл-1995 г. Стр. 199
  8. Н. А. Сердобов. История формирования тувинской нации. // ТНИИЯЛИ. Тувинское книжное издательство, Кызыл — 1971 год.