Кыргыс Эл

Кыргыс Эл – шаандагы кыргыс күрүне.

Күрүне ады

Кыргыстар бодунуң күрүнезин анаа «эл» дээр турган. Олар тускай ат азы термин-биле бодунуң күрүнезин адавайн чораан.

Хакастарның аймак аймаа-биле чурттап чораан өгбелери боттарын сөөк ады-биле адаар чораан.

Соңгу талада, Саян ажыр хамык аймактар кыргыс уктуг беглерниң албатызы турган боорга, өске, ырак оранда чурттап чораан улус оларны анаа-ла «кыргыс чон» деп адаар турган. Шынында, амгы үеде ышкаш чаңгыс, бүдүн кыргыс чон деп чүве турбаан. Самодий дылдыг, енисей дылдыг болгаш түрк дылдыг улус кыргыстардан укталган «ынал» дужаалдыг кижиге баштадып чораан.

Енисей бижиктерде «қырқыз» деп сөс чок. «Қырқыз» деп сөс-биле оларны түрктер, уйгурлар, кыдаттар болгаш оон-даа өске улус адап чораан.

Европа улузунуң төөгү эртеминде эрте бурунгу түрк дылдыг улустуң күрүнезин айтырда «каганат» деп сөс ажыглап турар. Чижээ: орус төөгү номнарында «Кыргызский каганат» деп бижип каан болур.

Баштакчызы

Эл баштыңы кыргыс сөөгүнден укталган. Элин удуртуп чоруур эң кол кижизи «Ынал» деп дужаалдыг турган. Эрткен төөгүнү көрүп көөр болза «хаан» деп ат-биле олар боттарын шоолуг адавас чораан. Кыргыс сөөгүнүң улузу муң-муң чылдар дургузунда төре херээн сула салбайн тудуп чурттап турган. Мооң ужурунда шаанда Хакас чуртунда чурттап чораан көвей аймактарны өске улус «кыргыс чон», «кыргыс чери» дээр турган.

Үези

Б. э. ч. III век – XVIII дугаар век.
Сыма-Цзянь деп кыдат төөгүчү хуннуларның Модэ деп хаанынның дугайында бижип тургаш, көвей чоннар аразында кыргыс чонун айыткан. Ол болза 2 муң 200 чыл бурунгаар болган төөгү-дүр. Кыргыс күрүнени б. э. ч. III векте тывылган деп чугаалап шыдавас бис. Эң бир дугаарында «кыргыс» деп атты III векте кыдаттар айтып бижээн болганда, күрүнүң эге үезин б. э. ч. III век кылдыр айтып калза чогуур-дур.

XVIII векте орустар оларның күрүнезин чок кылган.

Чурту

Саян сынның соңгу талазы: Минусинск ховузу, амгы үениң Хакасия республиказы, оон ыңай Красноярск крайның муурнуу чартыы.

Эл төөгүзү

Кыргыстарның төөгүзүн билип алырда дараазында чүүлдердни шинчип болур бис.

• Кыргыстар дугайында Енисей бижиктиг көжээ даштар төөгүлеп турар.
• Шаандагы кыдат бижиктер.
• Орус грамоталар болгаш чагаалар.
• Чиңгис хаанның соондан ыңай, моол бижиктер.

Таштык культуразы

Кыргыс улустуң эрги төөгүзүн билбес бис. Чогум ол үелерден бээр Таштык культуразының чевеглери арткан. Ол болза Гунн-Сармат үези-дир!

Эл үези

VI дугаар век ортузу
Түрктерниң Мухан хааны жуань-жуаньнарны чылча шаапкаш соңгу чүкте кыргыстар аймаан база чагырып алган. Төп Азияда түрктерниң бир дугаар күрүнези алгый берген. Ол үеден бээр Саян дааның соңгу талазында аймактар түрк хаанның албатызы апарган. 630 чылда түрктерниң күрүнези буурап дүжерге кыргыстар олардан адырлып алган.

VII век төнчүзү – VIII дугаар век
680 чылдарда Өдүгенге Кутлугнуң дээрбечилери көстүп келген. Кутлуг ийи дугаар түрк күрүнени ынчан-на чаартып эгелээн. Ол үеде кыргыстарны Барыс деп кижи чагырып турган. Капаган хаанның үезинде түрктер Барыс бег-биле эптиг харылзаа тудуп алгаш турган. Ол үеде Барыс деп кижи түрк хаанның уруунга өгленип алган турган. Ол үеден бээр түрктер Барысты хаан кижи деп адай берген. Элээн болганда кыдаттар кыргыс чуртунче элчи чортупкан турган. Барыс хаан кыдаттар-биле чажыт харылзаа тудуп алган. Кыдаттар-биле сүлчежип алгаш ол кижи Түргеш аймааның дузазы-биле түрктерни чылча шавар деп бодаан. Ол үеде кыргыс элинде Тоньукуктуң шивишкини турган. Тоньукук хамык чүвени баш бурунгаар угаап билипкеш, дайызыннарын чаңгыстап, доп-дораан базар деп шиитпирлээн. 710 чылда түрк шериг Улуг-Хемче аъттаныпкан. Ынчан Улуг-Хемге бир-ле улуг аймак турган, түрктер оларны Чик деп адаар турган. Чиктер кыргыстар-биле кады бир демниг боорга түрктер баштай олар-биле чаалажыр ужурга таварышкан. Дараазында, кыштың соогунда Көгмен (Саян) дагларын ашкаш түрктер Барыс хаанның ордузунче дүн-хүн дивейн четкеш аңаа тулушкан. Барс хаанның кыштаа Соңа тайгазынга турган. Кыргыс хаанның ордузун түрктер ап шыдапкан. Барыс хаан аңаа-ла өлүрткен.

750 чылда Тес-Хемге Баян-чорнуң шериглери көстүп келген. 751 чылда кыргыс биле карлук чоннуң баштыңнары Баян-чорну чылча шааптар деп чажыт дугуржуп алган. Ынчалза-даа ынчан олар уйгурлар хаанын тиилеп шыдаваннар. Улуг-Хемге кыргыстарның доскуул ширии шаап чорааншаап чораан, Баян-чорнуң маадырлары оларже халдааш бир эрни тудуп алган. Ол үеде кыргыстар баштыңы Көгмен (Саян) дагларынга олурган. Шерии биле ол кижи Улуг-Хемче бадарын, арай дидинмейн турган.

758 чылда Баян-чор шерии-биле Көгмен (Саян) дагларын ашкан, кыргыстарны чылча шаапкан.

Кыргыстар Өдүгенге олурган хаанарга черле хөңнү чок чораан хевирлиг. Ындыг таварылгада, Өдүгенден түрктерниң, ооң соонда уйгурлар шериглери Минусински ховузунче шургуп кээп турган.

IX – XIII дугаар вектер
Ол үеде кыргыстарны баштап турган кижини шаандагы кыдат бижиктер «Ажо» кылдыр адаар турган. Ол кижиниң шын түрк адын билбес бис.

830 чылдарда уйгурлар күрүнезинде үен-даян чүвелер эгелээн. Ызыгуурлуг кижилер хаан ширээзин былаажып бот-ботарын өлүржүп эгелээн. Кыргыстарның Ажо дээр баштыңы ындыг чүвени көргеш бодун "хаан кижи мен" деп, кадайын "кадын кижи" деп адап алган. Ажонуң мойну чооннай бээрге уйгурлар хааны олче удур шериг чортупкан. Ынчан Уйгурлар Ажону тиилеп шыдаваан. Уйгурлар хааны кыргыстар-биле 20 чыл хире чаалашкан боор. Ажо деп кижи улам кедереп: «... сээң төрең дүжер деп барды. Сээң алдын ордуңну алыр мен, эжииң аксынга аъдым тургускаш, тугум шанчып каар мен. Мээң-биле адааннажыр болзуңза чедип кел, шыдавас болзуңза чоруй бар» деп чугаазын сөглээн.

Ынчан Гюйлу Мохэ деп уйгур бег кижи турган. Гюйлу Мохэ бодунуң удурланыкчыларынга күш четпейн, соңгу талада кыргыстарның Ажо деп деп баштыңындан дуза дилээн. Олар ийилээ шериглерин кадып алгаш 840 чылда уйгур хаанның "Орду балык" деп хоорайынче чедип келген. "Орду балык" чанынга улуг тулчуушкун болган, орта уйгурлар хааны өлүрткен, уйгур беглер тарай берген. Ол үеден бээр Уйгур Эл чоорту буступ дүжүп эгелээн. Ажо бодунуң туразы-биле уйгур хаанның өөн өртедипкеш, өлүрткен хаанның хамык алдын-мөңгүнүн бодунга ап алган. Ажо ынчан Калгада хамык аймактарны боду чагырар дээш дыка кыскан. Чөөн чүкче тарай берген уйгурларны ол дедир чуртунче көжүрген.

841 чылда кыргыс хаанның элчизи харылзаа тудуп алыр дээш кыдат чуртунче келген. Ол үеден эгелеп Төп Азияга кыргыс төрениң эли тергиидээн. Кыргыстар хааны ордузун Таңды-Ууланың мурнуу эдээнче көжүрүп алган.

X векте чөөн чүкте киданьның 8 аймаа кедерей бээрге, кыргыстар хааны ордузун соңгу чүкче көжүрүп алган. Ынчан хаан кижиниң ордузу хоорай турган. Перстерниң «Худуд ал-алам» деп төөгүзүнде ол хоорайны «Кемджикент» кылдыр адаан. Археологтар ол хоорайны тыппаан. Л. Р. Кызласовтуң бодалы-биле ол хоорай Элегеске турган боор.

X дугаар вектиң ортузунда кыргыстар хааны ордузун дедир өгбелериниң эрги чуртунче Саян ажыр көжүрүп алган. Ол орду Ак-Үүс хемниң кыдыынга турган.

XII дугаар векте кыргыс эл ийи чарлы берген. Бирээзи Саян дааның соңгу чартыында, Төөгүлер чыындызында ону «Кыргыс» деп ат-биле адаан. Өскези эл Улуг-Хем биле Хемчикке турган, Төөгүлер чыындызында ону «Кэм-Кэмджиут» деп адаан. Ол ийи элди "ынал" деп эргелиг кижилер баштап чораан.

Юан күрүнези

XIII-XIV вектер
1207 чылда Чиңгис-хаан бодунуң улуг оглун Улуг-Хемче чортупкан. Джучи кыргыстарның ийи күрүнезин чагырып алыр деп бодаан. Кыргыстар хан төкпези-биле моол хаанның оглун эвелиң-ээлдек хүлээп алган.

Калгага Хубилай хаанның шериглери тергиидээрге Алдай-Саян аймактры Юан күрүнүң албатызы апарган. Хубилай хаан Алдай-Саян чуртун 5 можуга чарган. Улуг-Хемниң, Хемчиктиң. Минусинскиниң сугаттыг шөлдеринге кыдаттан сүрдүрткен тараачыннар моол шериглерге тараа аймаан тарып, ажаап турган. Ажааган тарааны Калгаже үндүр сөөртүп турган. Тараа аймаа-биле моол шериглер боттарының аъттарын база чемгерер турган.

XVI — XVIII дугаар вектер

Орустарның грамоталары ёзугаар. Саян сынның соңгу чартыынга дөрт күрүне турган.

1. Ызыр улузу — бо күрүнениң өске ады Исты сархы. «Исты сархы» деп сөстү тывалаар болза «Ишти тала» дээн уткалыг сөс-түр.
2. Алтын сархы — бо күрүне адын тыва дылче очулдурар болза «Алдыы тала» диген боор-дур.
3. Алатыр улузу. «Алатар» дээрге ала диген сөс-түр. Шаанда ол черниң улузу төрээн дагларын «Ала даглар» дээр чораан. Соонда орустар ол дагларны «Кузнецкое Алатау» кылдыр өскерти адап алган.
4. Туба улузу. Ол күрүнениң улузу Улуг-Хемниң оң талазынга Успа хемниң унуга чурттап чораан.

Ак-Өөс хемниң кыдыынга даш хоорай турган. Аңаа кыргыстарның беглери чыглып алгаш хурал эртирер турган. Кыргыс күрүнелерге ол үе кончуг берге турган. Кыргыстар күрүнезин соңгу чүктен көстүп келген орустар үптеп эгелээн. Мурнуу чүктен бо-ла моол хаанар шургуп кээр чораан. Моолу-даа, орузу-даа улустан албан чыгаш чоруй баар турган.

База көр

Кыргыс

Үндезини

1. Л. Р. Кызласов. К вопросу об этногенезе хакасов. ХакНИИЯЛИ. Учёные записки. Вып. VII. Хакасское книжное изд-во. Абакан – 1959.
2. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. Повествования о доме хойху (уйгуры). Дополнительные прибавления о Гаогюйских поколениях. I. Хакяньсы. Хагас.
3. История Тувы. Т. I. Глава VII. Тува в составе государства Енисейских кыргызов. // В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С.И. Вайнштейна, М.Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.