Күш

Күш
$\ F$
Хемчээли	LMT−2
СИ	ньютон
СГС	дина
векторлуг хемчег

Күш — кандыг-бир теложе өске телоларның азы физиктиг шөлдерниң кылдыныының күжениишкининиң хемчээли болур векторлуг физиктиг хемчээл. Күштүң ажыглалының түңнелинде телонуң дүргени өскерли берип болур азы үрелиишкиннер база механиктиг дыңзыышкыннар болу берип болур.

Күштү демдеглээрде, F — лат. fortis (күштүг) деп үжүк-демдек ажыглаттынып турар.

Күштүң ниити тодарадылгазы чок, физика эртеминиң амгы үеде өөредилге номнарында күш дээрге дүргедээшкинниң чылдагааны деп бижип турар. Күштү ньютоннар-биле (н) демдеглэр.

Ниити медээ

Күштүң чаңгыс тодарадылгазы чок. Аңаа тодарадылганы Ньютоннуң үезинден тура-ла эртемденнер бээрин оралдажып турган. Ньютоннуң ийиги хоойлузу-биле күш дугайында билиг сырый харылзаалыг.

Күштүң характеристикалары

Күш векторлуг хемчээл болуп турар. Ол модульдуг, угланыышкынныг база баскан точкалыг.

Күштүң телолар аразында хемчээлинден хамаарылгазы аңгы-аңгы хевирлиг бооп болур. Ынчалза-даа телолар аразында хемчээл улгаткан тудум күш тикче чүткүп бар чыдар боор. Чүгле харын кара энергияга хамаарышканда өске бооп болур.

Күштүң хемчээлдериниң чижектери

Чижек	Күш (Н)
Хүн биле Черниң аразында тыртыжыышкынның күжү	$3{,}5\times 10^{22}$
Чер биле айның аразында тыртыжыышкынның күжү	$2{,}0\times 10^{20}$
«Союз» деп ракета-эдилекчиниң бирги база ийиги чадазының шимчедикчилериниң тыртарының күжү	$4{,}0\times 10^{6}$
2ТЭ70 тепловозтуң тыртарының күжү	$6{,}1\times 10^{5}$
Водородтуң атомунда электрон биле протоннуң аразында тыртыжыышкынның күжү	$2{,}0\times 10^{-8}$
Дыңналып кээр эң оожум дааштың кижиниң кулаанче базыышкынының күжү	$2{,}0\times 10^{-9}$

Күш деп билигниң төөгүзү

Бурунгу делегейде

Кижи төрелгеттен эгезинде күштү бир-ле аар чүүлдү шимчедип тургаш, боттарының алган дуржулгазынга хамаарыштыр билип турган. Ынчан «күш», «күчү», «ажыл» деп билиглер синонимнер турган.

Кижи төрелгетенниң сайзарааны-биле күштү кижилер бурганчыдып эгелээн. Египетке-даа, Месопотамияга-даа күш бурганнарның шынары-биле харылзаалыг демдек болуп турган.

Антиктиг үе

Грек эртемденнер шимчээшкинниң бойдузунуң дугайында боданып эгелээн үезинде, күш дугайында билиг Гераклиттиң статика дугайында өөредиинде удурланышкак чүүлдерниң баланзы кылдыр тыптып келген. Анаксагорнуң өөредиинде бодунга хамаарыштыр даштыкы болуп турар материяны «угаан» шимчедип турар деп турган.

Күштү илередирде Платон «динамис» (шимчээшкинниң «магады») деп термин ажыглап турган.

Аристотель ийи аңгы күш дугайында чугаалап турган: телонуң бойдузундан күжү («бойдус», физис) база өске телону тыртып азы идип турар күжү.

Күш бөдүүн механизмнер тургузуп турарының үезинде бистиң эрага чедир III чүс чылда Архимед шинчилеп турган.

Ньютоннуң үезинде

Ньютоннуң ажылдарында күш дугайында билиг тыртыжыышкын-биле сырый харылзаалыг. Күш (лат. vis) дугайында бир дугаар Ньютон «Эгелер» деп ажылында 2 уткалыг чырыткан: «бар күжү» (лат. vis insita), Ньютоннуң инерция күжү, база телонуң шимчээшкининиң өскерилгенинче салдарлыг «ажыглаан күжү» (лат. vis impressa).

Амгы үе

XX чүс чылдың төнчүзүнде эртемденнер күш дугайында билиг херек бе, күштер шынап-ла бар бе азы олар анаа эптиг боорга ажыглап турар терминнер бе деп айтырыгларны салып турганнар.

Бигелоу 1988 чылда күштер чылдагаан болгаш түңнел аразында хамаарылганы тодарадып турар болганда оларны ап каары болдунмас деп барымдаалаан.

 

Литература

• Григорьев В. И., Мякишев Г. Я. — «Силы в природе»
• Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М. Механика. — Издание 5-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 2004. — 224 с. — («Теоретическая физика», том I). — ISBN 5-9221-0055-6.
• Guide to the Measurement of Force — prepared by The Institute of Measurement and Control, London (published 1998, re-issued 2013) — ISBN 0 904457 28 1
• Джеммер, Макс. Concepts of Force. — Mineola, NY: Dover Publications Inc., 1999. — ISBN 0-486-40689-X. (англ.)
• Stinner, Arthur The story of force: from Aristotle to Einstein (en) // Physics education. — 1994. — Vol. 29, no. 2. — P. 77—85.
• Ricardo Lopes Coelho On the Concept of Force: How Understanding its History can Improve Physics Teaching (en) // Sci & Educ. — 2010. — Vol. 19. — P. 91—113. — Майык:DOI.