Моңгуш, Аяна Самыяа уруу

Моңгуш Аяна Самыяа уруу (орус. Аяна Самыяевна Монгуш; Тыва АССР, Өвүр кожуун, Саглы сумузунга төр.) – Тыва Национал Оркестрниң дирижёру, хөгжүмчү, композитор.

Намдары

Аяна Самыяа уруу Өвүр кожууннуң Саглы сумузунга «Кызыл Тук» совхозтуң хоочун малчыннары Самыяа Соржу оглу, Ёнзак Кылын-оол уруу Сааяларның өг-бүлезинге он дугаар хеймер кыс болуп төрүттүнген. Улуг угбазы – Тыва Республиканың алдарлыг артизи Тамара Самыяа уруу Ондарның чүрээ эндевээни-ле ол боор, Аяна ойнаар-кыстар-биле ойнап, сайзанактап турган үези – 6 хар ажып турда Кызылче эдертип, 1983 чылда республиканың салым-чаяанныг уругларының уран чүүл школазының домра клазынга өөредип киирип каан. Аяна школага күзелдии-биле өөренип, угбазын театрже эдерип, артистерниң шиилерге белеткелин көрүп чоруп тургаш, уран чүүлге улам хандыкшый берген.

1991 чылда уран чүүл школазын чедиишкинниг дооскаш, улаштыр Кызылдың А. Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезиниң орус улустуң хөгжүм херекселдериниң салбырынче өөренип кирген. Аяна ийиги курска өөренип турда, уран чүүл училищезинге тыва национал хөгжүм херекселдериниң салбыры ажыттынган. Аяна өске салбырның сургуулу турган-даа болза, бызаанчыга ойнаар болгаш хостуг үезинде Татьяна Туматовна Балдаң башкының сургуулдардан тургузуп алганы национал хөгжүм херекселдериниң оркестринге ойнап турган. Училищеге өөренип турган чылдарында Аянаның база бир ынак эртеми – орус улустуң хөгжүм херекселдериниң оркестрин башкарары турган. Оркестрде ойнап турар хөй хөгжүмчүлерни башкарып удуртур талазы-биле чедимчелиг билиг берген башкызы – Ирина Петровна Шевченко.

1995 чылда училищени чедиишкинниг дооскан соонда, Ак-Довурак хоорайның уругларның уран чүүл школазының домра клазының башкызы бооп күш-ажылчы намдарын эгелээн. Аяна Самыяа уруу башкылавышаан, Культура ордузунга «Онзагай» бөлүүн база үндезилеп тургускан. Удатпаанда чүгле уруглардан тургустунган бо бөлүк хөй-хөй мөгейикчилерлиг болган. Оон Аяна Самыяа урууның чедиишкинниг ажылдап турарынга үнелелди берип, Тываның күрүне филармониязының удуртулгазы ат-сураглыг «Аян» ансамблиниң хөгжүм удуртукчузунче чалаан. 2002 чылдың чайынында Кызылга ажылдап чедип келген. Ол үеде тыва национал хөгжүм херекселдериниң оркестрин тургузарының дугайында айтырыг тургустунуп эгелээн. Ынчан Аяна Самыяа уруу эштери Андрей Моңгуш, Игорь Көшкендей, Алдар Тамдын, Чодураа Тумат, Айлаң Ондар, Виктория Моңгуш олар-биле Тываның национал оркестрин тургузарын дилээн өргүүдел-бижикти Тываның Чазаанче кииргеннер. Хөгжүмчүлерниң эгелекчи саналы баштайгы дээреде деткимче албайн турган-даа болза, 2003 чылдың май 5-те ТР-ниң культура яамызының доктаалы-биле Тываның национал оркестри үндезилеттинип тургустунган. Оон бээр-ле орус-даа, тыва-даа хөгжүм херекселдеринге илдик чокка ойнаар аныяк композитор Тываның национал оркестриниң уран чүүл удуртукчузу (2013 чылга чедир), дирижеру болуп бо хүннерге чедир төлептиг ажылдап турар. Тыва хөгжүм херекселдериниң ат-сывы безин уттундуруп бар чыткан үеде Аяна Самыяа уруу улуг ажылды кылып эгелээш, национал оркестрни бут кырынга тургузуп, ооң күүселде-оюнун профессионал бедик деңнелге чедирген. Шаг-төөгүден бээр тываларның хөгжүм культуразынга хары угда хөй кижи нота бижиин эдерип, деңге ойнаар деп чүве турбаан. Ынчангаш хөгжүмчүлерниң ойнаарынга эптиг болзун дээш Аяна Самыяа уруу ырыларны, хөгжүм чогаалдарын оркестрге таарыштыр бижип, аранжировказын кылып турар. Оон аңгыда, эш-өөрү-биле улустуң уттундурган ырларын чыыр талазы-биле дилээшкин ажылын чорудуп, ооң сайгарылгазын кылып, улуг назылыг өгбелер-биле ужуражып, конкурстарны база эрттирип турар.

Оркестр тургустунгаш-ла, Россия, делегей чергелиг Абаканга, Красноярскиге, Улан-Удэге, Саратовка, Уфага, Санкт-Петербургка, Москвага болгулаан национал оркестрлер конкурстарынга киришкеш, бодунуң чогаадыкчы онзагай талаларын, профессионал деңнелиниң бедиин көргүзүп, барык чылдың-на лауреаттар бооп, Дээди шаңналдарны чаалап ап, хамыкты кайгадып, Россия Федерациязында тергиин дээн национал оркестр дээрзин катап-катап бадыткап, төрээн Тывазын алдаржыдып турарлар.

Ажылдап келген үезинде уттундурбас болуушкуннар, солун таварылгалар, ужуралдар база тургулаанын Аяна Самыяа уруу мынчаар сактып чугаалады:

– Оркестрниң ажылын чүү-даа чок куруг черден эгелээн бис. Улусчу чогаадылга бажыңынга берген ийи ээн өрээлге оолдарывыс үрелик стол, сандайларны септээш салган. Хөгжүм херекселдери база чок турганындан ачыланып, суурлардан тыптынып ап турдувус, оон оолдар боттары чазап эгелээн. Кожууннар эргип чоруп тургаш солун ужуралдарга бо-ла таваржыр турдувус. Мөңгүн-Тайгаже бар чыда, Саглы бажынга-ла автобузувус хөртүк харга дүшкенинден хар казып чорааш, идик-хевивис өдүп, доңуп-дожап чорааш четкен бис. Чадаананың Культура бажыңынга концертке «Мен тыва мен» деп ырыны Андрей Моңгуш ырлап турда, залче мырыңай аъттыг оол кирип келген! Ынчалза-даа оркестр доктаавайн ойнап турда ырыны база ырлап турган. Күүселде доостурга аъттыг оол оожум чортуп үне бээрге кайгаан бис. Ырының күжү ол оолду, ооң аъдын оожургадып, доктаадыпкан деп бодаар-дыр мен.

2004 чылдың ноябрьда Красноярск хоорайга болган национал оркестрлер конкурузунга «Мен тыва мен» деп ырыны ырлаар база тоол ыдар кол күүседикчивис – Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Моңгуш даштыкыдан биске каттыжып кээр турган. Конкурс-даа эгелээн, а Андрейивис самолетта ужуп кел чыдар… Оон ийи оркестрниң күүселдезиниң соонда сценаже үнер үевис келгенде, Андрейивис маңнаар дээш ак хыраа апарган кире халып кээрге, дыка-ла өөрээн бис. Далаш-биле бир кезек кижи концерт хевин аңаа кедирип турда, бир кижи ооң игилиниң хөөнүн киирип турган. Оон чарлаптарга, дем чаа-ла хыраалыг турган Андрейивис таваары кончуг сценаже бистиң-биле үнгеш, мөгейгеш, күүселдезин эгелей берген. А көрүкчүлер, жюри ооң каш-ла минута бурунгаар даштыкыдан бо конкурска четтигип ужуп чедип келгенин билирлер эвес… Мынчаар девидеп турзувусса-даа ынчан бирги черни ап, лауреат атка төлептиг болганывысты канчап уттур боор.

2003 чылдың июнь айның төнчүзүнде АКШ-тың Вашингтон хоорайга болган делегейниң биче буурай чоннарының фестивалынга киришкеним солун болган. Бир ай үргүлчүлээн бо фестивальга Тывадан 13 кижи – малчын, чылгычы, даараныкчы, хөөмейжи, даш чонукчулары, хөгжүмчүлер, хөгжүм херекселдериниң чазаныкчылары кириштивис. 2005 чылда «Тыва кызы» ансамбль-биле АКШ-ка чорааш, хоорайлар кезип, тыва ыры-хөгжүмнү, хөөмей-сыгытты американнарга таныштырып турган болзувусса, бо фестивальдың болур чери кудумчу болганы дыка солун. Киржикчилер кылыр ажылын кылыр – даараныр кижи дааранып, чазаныр кижи чазанып орар, хөөмейлээр кижи хөөмейлеп турар. Мен хомустап, бызаанчыга ойнап турумда, Алдар Тамдын, Шон Куирк тыва хөгжүм херекселдерин американнарга таныштырып турду. Көрүкчүлер дээрге эңдерик, хүннүң-не муң-муң кижи сонуургап көөр, сонуургалдыг кижилер канчаар дааранырын, чазанырын, хөөмейлээрин айтырып, тайылбыр ап, өөренип-даа турарлар. Бо фестивальга бүгү делегейден дыка хөй биче буурай чоннар, ооң иштинде Россиядан бистер – тывалар биле калмыктар киржип, боттарының культуразын, уран чүүлүн, ёзу-чаңчылдарын таныштырган. Солун чүүл – Америкада ажылдап, чурттап чоруур бистиң чаңгыс чер-чуртуувус Чинчи Кунгаа албан-биле өске штаттан биске чедип келгеш, очулдурукчулап, дузалажып турганы-дыр. Делегейниң чүк-чүгүнче тывалар тарап, Америкадан эгелээш, өске-даа даштыкы күрүнелерде төлептиг ажылдап турары өөрүнчүг. Кижиниң чаңгыс чер-чуртуу, тыва кижи англи дылга хостуг чугаалап, төрээн Тывазының дугайында тайылбырлай бээрге чоргааранчыг-ла чорду. Культура, уран чүүл ажылдакчызы болгаш кижи кандыг-даа ужуралдарга таваржыр, солун хемчеглерге киржир боор-дур…

Улуг чедиишкиннер анаа-ла келбес, ону чедип алырда хүн бүрүде кызымак белеткенир, чүткүлдүг ажылдаар апаар. Ынчангаш Аяна Самыяа уруу оркестрниң оюну дээштиг, программазы бедик утка-шынарлыг, күүселдези көрүкчүнүң сеткил-сагыжын хөлзедип, кичээнгейин чайгаар-ла хаа- ра туда бээр, катап-катап дыңнаксанчыг болзун дээш чогаадыкчы ажылдап турар. Ол ышкаш эш-өөрү, хоочуннар-биле сонуурганчыг чаа-чаа төлевилелдерни чогаадып, бодап алгаш, амыдыралга херек кырында боттандырып турар. Ындыг төлевилелдерниң бирээзи – салым-чаяанныг бичии оолдар, уругларны, аныяк ыраажыларны, хөөмейжилерни, хөгжүмчүлерни чонга таныштырып, оркестрниң деткимчези-биле солун концерттерни чонга көргүзүп турарын эки билир бис .

Чогаадыкчы чедиишкиннери

2004 чылда республиканың аныяктарының аразынга болган «Алдын салгал» конкурстуң «Эң эки аныяк культура ажылдакчызы» деп номинациязының тиилекчизи.

ТР-ниң культура яамызының «Чылдың тос шаңналдары – 2011» деп конкурузунуң «Тыва Республикага культура болгаш уран чүүлдү хөгжүдеринге киирген шылгараңгай үлүг-хуузу дээш» номинациязының тиилекчизи.

2008 чылда Тыва Республикага культураны, уран чүүлдү, тыва национал хөгжүмнү сайзырадырынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш «Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атка төлептиг болган.

ТР-ниң Дээди Хуралының база ТР-ниң культура яамызының Хүндүлел бижиктери-биле шаңнаткан.

Тываның национал оркестри-биле кады бүгү-росссия, делегей чергелиг конкурстарга лауреат аттарны чедип ап, Дээди шаңналдарга төлептиг болган.

2009 чылда Санкт-Петербургка болуп эрткен «Интерфолк – 2009» III-кү Делегей фестивалынга Тываның национал оркестри-биле кады 6 Кубокту чаалап ап, төрээн Тывазын алдаржытканнар.

2011 чылда Тыва Республиканың чаа «Мен тыва мен» деп Ыдык ырызын эде кылган авторларның бирээзи болуп, аял- газын оркестрге ойнаар кылдыр таарыштыр бижээш, төөгүже кирген.

«Чаа ыры – 2011» республика конкурузунуң дөрт тускай шаңналдарын алган. Ооң аялга бижээни «Тыва өглер» (сөзү А. Даржайныы), «Сеңээ мен дег ынак кижи черле турбас» (сөзү К. Доржунуу) деп ырлары эң эки беш ырлар аразынче кирип, чылдың ырлары болган. А «Тыва – бистиң өргээвис» (сөзү Э. Мижиттии) деп ырызы «Азияның үнү» радиостанцияда эң хөй дыңнакчыларлыг радиохит болган. Ол ышкаш хөгжүмчү, композитор кижиге бедик үнелел – «2011 чылдың эң эки композитору» деп тускай шаңналдың эдилекчизи.

2012 чылда оркестрде эш-өөрү-биле Тываның национал оркестриниң баштайгы альбомун бижиткеш, чырыкче үндүрген.

Тыва чогаалчыларның сөстеринге чараш аялгалыг 30 хире ырыларны бижээн.

Россияның Композиторлар Эвилелиниң Тывада салбырының кежигүнү.

Ажыл-чорудулгазы

Аяна Самыяа уруу тыва национал хөгжүм херекселдериниң онзагайын, тыва хөгжүмнүң, тыва аялганың катаптаттынмас хоюг чараш үнүн суртаалдаар, чон аразынга нептередир талазы-биле улуг ажылды кылып турарларның бирээзи. Ындыг ажылды ол чүгле Тыва иштинде, Россияда эвес, а делегей чергелиг кылдыр база боттандырып келген. Ол чүгле национал оркестрде ажылы-биле кызыгаарланмайн турар. Аныяктарның тыва хөгжүмге сонуургалын оттурар, оларның сеткил-хөңнүн, сүлде-сүзүүн көдүрер сорулга-биле хөйге билдингир «Угулза» уруглар бөлүүнде база киржип турар.

Аяна Самыяа урууның уран чүүлге хандыкшылы кайыын келгенил, ук-төөгүзүнде, кады төрээннеринде салым-чаяныг кижилер бар бе дээрзин база сонуургап, кады төрээн улуг угбазы Зинаида Самыяа уруу Сат-биле ужуражып, чугаа—лажырымга, дуңмазының дугайында күзелдии-биле чугаалады: "Аяна хеймер дуңмавыс, кады төрээн беш угбалыг, дөрт акылыг кижи. Ававыс Ёнзак Кылын-ооловна Саая бистерни – хөй ажы-төлүн өстүрүп, кижизиткени дээш “Маадыр-ие” бедик атка төлептиг болган. Малчын өг-бүлеге Аяна эрес-кежээ кылдыр өскен, угбалары, акылары школаже өөренип чоруптарга, ава-ачазынга дузалыы аттыг, ачазын эдерип тарбаганнаар-даа турган. Ава-ачавыс аарааш, соңнуг-мурнуг чок апаарга, Аяна 6 харлыг турган. Ынчангаш улуг угбам Тамара Самыяа уруу Кызылга бодунуң чанынга дуңмазын өөредип, авазының орнун солуп, чагыг-сүмезин берип өстүрген. Ол бичиизинден-не бот-башкарнып, харыысалгалыг, бодунга негелделиг, чүткүлдүг кылдыр өзүп келген".

Аянаның аялга чогаадыр, ыры-хөгжүмге салым-чаяны салгалдан салгалче хан дамчып келген деп бодаар мен. Ачавыс – Самыя Соржуевич Саая каргыраалаар, ырлаар чораан. Ачам хеймер уруун хөрээнге чыпшыр тудуп алгаш өпейлээр, каргыраалаар турган. Ынчангаш Аяна чаш тургаш-ла ачазының каргыраазын, чараш аялгаларны дыңнап эгелээн. Аянаның бойдустан салым–чаяаны школага, уран чүүл училищезинге өөренип турда улам сайзыраанын демдеглээри чугула. Черле ачамның ук-төөгүзүнде онзагай салым-чаянныг, бүгү Тывага билдингир кижилер хөй. Ачамның авазы – кырган-авам Саая Шаак Меңгити уруу Мөңгүн-Тайганың бойдус-чурумалдыг Тоолайлыгга төрүттүнген. Кады төрээн акызы Саая Мыңмыр ус-шевер, ырлаар, хөгжүм херекселдерин чазаар, аңаа ойнаар чораан. Ооң ажы-төлү шупту уран чүүлге салым-чаянныг болган. Олардан эң-не билдингир акыларывыс – композитор Бюрбе Саая, чурукчу Сарыг-оол Саая, хөгжүмчү, эртемден-башкы Хеймер-оол Саая болгаш кырган-авамның кады төрээннериниң уругларының, уйнуктарының аразында өске-даа хөйге билдингир кижилер-дир.

Аянаның кады төрээннери база уран чүүлге салым-чаяанныг. Улуг угбавыс – Тываның алдарлыг артизи Тамара Самыяа уруу Ондарны бүгү Тыва эки билир. Ооң улуг оглу Буян Ондар хөөмейлээр, каргыраалаар. Бичии оглу Кежиккей Ондар Новосибирск консерваториязының чанында уран чүүл школазының флейта клазын дооскан. Ооң ойнавас хөгжүм херекселдери чок: игилге, бызаанчыга, лимбиге ойнаар, гитаралаар, саксафон, флейта үрер, фортепианога ойнаар. Алышкылар Бүгү-россияның каайлы ажылдакчыларының уран чүүл көрүлделеринге киришкеш, шаңналдыг черлерни алгылаан. Акызы Кара-оол Саая ырлаар, танцылаар, хөгжүм херекселдеринге ойнаар. РФ-тиң Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада кол эргелелинге ажылдап тургаш, «Өлчей» ыры-хөгжүм бөлүүн үндезилеп тургускаш, камгалакчыларның Бүгү-россия чергелиг уран чүүл көрүлделериниң лауреады болган. Уруглары Диана, Динара ырлаар, танцылаар. База бир акызы – ИХЯ-ның хоочуну Март-оол Саая ырлаар.

1990 чылдарның төнчүзүнде дуңмаларым – Кара-оол, уруглары Диана, Динара, Аяна, оглу Дозураш, Март-оол, Кежиккей кады төрээннерниң «Салгал» ансамблин тургускаш, Тываның суурларын кезип, концерттерни көргүзүп турганы солун. Дуңмавыс Аянаның эш-өөрү-биле кады боттандырып турар чогаадыкчы ажылы – Тываның национал оркестриниң бедик утка-шынарлыг солун концерттери чоннуң сүлде-сүзүүн, хей-аъдын көдүрүп турарынга өөрүп, чедиишкиннеринге чоргаарланып чоруур бис…

Хуу чуртталгазы

Аяна Самыяа урууның ынак эжи – Эдуард Моңгуш, Ак-Довурак чурттуг. Олар өг-бүле тудуп чуртааш, Дозураш деп оолдуг болганнар. Ол ам Краноярскиниң юридиктиг институдунуң студентизи. Эдуард Даңзычыевич база уран чүүлге салым-чаяанныг, баянга хостуг ойнаар, Ак-Довурак хоорайның уругларның уран чүүл школазының директорунга 7 чыл ажылдаан. Амгы үеде РФ-тиң кеземчелер күүселдезиниң талазы-биле албанның Тыва Республикада эргелелиниң истелге изоляторунда инспектор бооп ажылдап, байырлалдарда баянын туткаш, кады ажылдап турар эш-өөрүн хөгледип, ойнай бээр. Культура ажылдакчызы чораан болгаш өөнүң иштиниң ажылын эки билир, бодунуң арга-сүмезин берип, деткимчезин көргүзүп турар.

Аяна Самыяа уруу даанган ажылын ак сеткилдиг күүседип чоруур болгаш аныяандан алдар-атка четкен, чонунуң хүндүткелин чаалап алган аныяктарның бирээзи. Ооң көскү херечизи – 2014 чылда ону №9 соңгулда округунга хамааржыр Өвүр, Чөөн-Хемчик (чартыы) кожууннарның чону ТР-ниң Дээди Хуралының депутадынга соңгааны-дыр.

Аяна Самыяа уруу дугайында барымдаалар

Эртеми – Чөөн Сибирьниң күрүнениң культура, уран чүүлдер академиязын дооскан.
Ынак чеми – чигирлиг курут.
Ынак хеви – концертке дирижер хевим.
Ынак чогаалчызы – А. А. Даржай.
Ынак дириг амытаны – анайлар.
Чылдың эргилдезинде ынак үези – час.
Эң бир дугаар чедиишкини –республиканың уран чүүл школазын чедиишкинниг доосканым.
Ынакшыл дээрге… – сагыш-сеткилдиң чылыг херели.
Аас-кежик дээрге… – кадык мага-боттуг болуру-дур.
Акша дээрге… – эки биле бактың «хемчээкчизи».
Каяа, канчаар дыштаныксаарыл – бажыңымга, өг-бүлем-биле.
Спорттуң кандыг хевирлерин сонуургаарыл – фигурлуг чуңгулаашкын, хол бөмбүү.
Хостуг үезин канчаар эрттириксээр – номчуттунар.
Амыдыралга нарын байдал тургустунуп келзе… – эки шылгалда-дыр, чүгле ажып эртер ужурлуг мен.
Чагыртып чоруур дүрүмү – арын-нүүрүм – мээң эң чоок өңнүүм.
Чуртталгада девизи – кандыг-даа байдалда кижи болуп артары.
Кижилерниң кандыг аажы-чаңын үнелээр – биче сеткилдиин, шыдамык, быжыг туруштуун.
Бүгү чедиишкиннериниң чажыды – чоннуң хүндүткели, эш-өөрүмнүң бүзүрели.
Сагыжын өйүп чоруур чүүл – тыва чонумнуң арагалап турары…

Дөзүк

"Тыва Мотиватор", №2 (25) 2015 декабрь, Адыгжы СААЯ (Россияның журналистер Эвилелиниң кежигүнү) чүүлдү бижээн.