Пётр I

Википедия деп сайттан

Майык:Государственный деятель

Пётр I Алексе́евич, Вели́кий деп адаан (1672 чылдың май 30 [июнь 9] Москва — 1725 чылдың январь 28 [февраль 8] , Санкт-Петербург) — Бүгү чурттуң сөөлгү хааны (162 чылдан эгелээш) болгаш бүгү Россия империязының (1721 чылдан эгелээш).

Романовтар аймааның төлээзи. Түр солукчу Софья Алексеевнаның, үезинде 10 харлыында хаан кылдыр чарлап каан, 1689 чылдан эгелеп, боду хааннап эгелээн. Пётрнуң ёзу барымдаалаан катай чагырыкчы болуру ооң дуңмазы Иван (ол 1696 чылда чок апаргыжеге чедир).

Аныяк чылдарында эртемнерге болгаш даштыкы оран-чуртталгага сонуургалын илередип, Пётр орус хааннарның бир дугаар Барыын чүктүң чурттарынче узун аян-чорукту кылган. Оон эглип келгеш, 1698 чылда, Пётр орус күрүнени болгаш хөй-ниитиниң корум-чурумунуң улуг хемчээлдиг чаартылгаларын кылган. Соңгу чүктүң улуг дайынынга тиилелге соонда Прибалтий можунуң Россия девискээрин калбартыры - Пётрнуң ачы-хавыяазының бирээзи болуп, ол чорук аңаа 1721 чылда орус император ат-дужаалды хүлээп аарын чөпшээрээн.

Төөгүнүң эртеминге болгаш хөй-ниитиниң бодалдарындан бо хүннерге чедир Пётр Iниң мөзү-бүдүжү-даа, ооң Россияның төөгузүнге ойнаанының-даа диаметрлиг удурланышкак үнелелдер бар. Официалдыг орус төөгүзүнүң ёзузу-биле Пётрну Россияның хөгжүлдезиниң угланыышкынын тодарадып каан эң-не онза күрүне ажылдакчыларының бирээзи кылдыр санаар деп хүлээп алган. Ынчалза-даа хөй төөгүчүлер, оларның иштинде Николай Карамзин, Василий Ключевский, Павел Милюков болгаш өскелер-даа, шыңгыы шүгүмчүлелдиг үнелелдерни илереткен.

Чаш назыны[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Пётр родился в ночь на 30 мая (9 июня) 1672 года (в 7180 году по принятому тогда летоисчислению «от сотворения мира»): Пётр 1672 чылдың май 30-де (июнь 9-та) (ол ынчан «делегейни чаяап каанындан бээр») деп санап турган болза 7180 чылда) дүннүкта төрүттүнген.

Пётрнуң төрүттүнген ылаптыг чери билдинмес, чамдык төөгүчүлер Москва Кремлиниң чер кырының ордузунга[1] төрүттүнген деп айтып турар. Чоннуң чугаазы ёзугаар Пётр Коломенск суурга төрүттүнген, ол ышкаш Измайлов[2] суурну база айыткан

1670 чылдарда чураан Пётрның портреди[3]

Адазы - Алексей Михайлович хаан хөй санныг салгалдыг турган: Пётр I 14 дугаар оглу турган, ынчалза-даа Наталья Нарышкина кадынның ийиги кадайындан баштайгы оглу турган. Июньның 29 хүнүнде Пётр болгаш Павел деп ыдыктыг элчиннер Бурганның кайгамчык хүрээзинге суктуруп каан (өске медээлер езугаар, Дербицада Неокесарияның Григорий хүрээзинге), Андрей Савинов аттыг протопап, Пётр деп адаттырган.

Отец — царь Алексей Михайлович — имел многочисленное потомство: Пётр I был 14-м ребёнком, но первым от второй жены, царицы Натальи Нарышкиной. 29 июня в день св. апостолов Петра и Павла царевич был крещён в Чудовом монастыре (по другим данным в храме Григория Неокесарийского, в Дербицах), протопопом Андреем Савиновым и наречён Петром. Причина, по которой он получил имя «Пётр», не ясна, возможно, в качестве эвфонического соответствия имени старшего брата Фёдора, родившегося одиннадцатью годами ранее в тот же день 30 мая[4]. Оно не встречалось ни у Романовых, ни у Нарышкиных. Последним представителем московской династии Рюриковичей с таким именем был Пётр Дмитриевич, умерший в 1428 году.

Кадын-хаан-биле бир чыл чурттааш, ону уруг ажаакчылары азырап каан. 1676 чылда, кажан Пётр 3-5 харлыг турда, ооң ачазы, Алексей Михайлович хаан, чок апарган. Тажыныңазыракчызы кылдыр ооң чаңгыс ханныг дуңмазы, христина чүдүлге аайы-биле сугга суккан ачазы болгаш чаа хаан Фёдор Алексеевич апарган. Пётр кошкак өөредилгелиг болгаш, амыдыралының төнчүзүнге чедир частырыглыг бижип, ядыы словарь курлавырларын ажыглап турган[5]. Ол чорук ынчангы Москвага патриарх турган Иоаким "латинизация-биле" болгаш "өске черлерниң салдары-биле" деп демиселдиң иштинге Пётрнуң улуг дуңмаларын өөредип турган Симеон Полоцкийниң өөреникчилерин хаанның өргээзинден ырадып кааш, Пётрнуң өөредилгезин багай билиглиг дыдыкчылар Никита Зотов биле Афанасий Нестеровту кылып алзыннар деп негеп тургаш, Пётрнуң өөредилгезин оларга дагзып каан[5]. Оон аңгыда, Пётр университеттиң кандыг-бир доозукчузундан азы ортумак школа башкызындан өөредилге алыр арга чок турган, чүге дээрге Пётрнуң бичии үезинде ортумак школа-даа, университет-даа, ортумак школа-даа 1% күрүнеде турбаан, ам орус ниитилелдиң каъттарының аразында чүгле дыдыкчылар, саарылгачылар, шажынчылар, болгаш чамдык садыгжылар бижикке өөренип турган. Дадыкчылар Пётрнуң бижилгезин 1677 чылдан 1680 чылга чедир өөредип турган. Базыланыышкынның четпес тала-биле Пётр сөөлүнде бай практиктиг кичээлдер-биле орнун тургузуп шыдапкан[6][7].

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Астров Н., 1875, с. 471.
  2. Hughes, 1998, с. 1—2.
  3. Портрет царевича Петра Алексеевича. rusmuseumvrm.ru  (чедимчок шөлүг — төөгү).
  4. Е. В. Пчелов. Антропонимия династии Романовых в XVII в. //Ономастика в кругу гуманитарных наук. Материалы международной научной конференции. Екатеринбург, 2005. С. 203—205.  (чедимчок шөлүг — төөгү).
  5. 5,0 5,1 Hughes, 1998, с. 3.
  6. Hughes, 1998, с. 3—4, 298.
  7. Hughes, 1998, с. 4.