Софья Алексеевна

Википедия деп сайттан

Софья Алексеевна (1657 чылдың сентябрь 17 (27) — 1704 чылдыӊ июль 3 (14)) — Алексей Михайлович хаанның уруу, 1682—1689 чылдарда хеймер дуңмалары Петр биле Иван чанынга регент.

Допчу намдары.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алексей Михайловичинниӊ база оон бирги кадайы Мария Ильиничина Милославскаянын ог-булезинге торуттунген. 6 дугаар толу, 4 дугаар уруу турган. Шупту кады торээннери 16 кижи.
1682 чылдын апрель 27-де (май 7) кадыы багай хаан Федор 3 Алексеевич чок болган. Кым хаан дужулгезин ээлээр: Кадыы багай улуу Иван бе? Азы хеймер Петр бе? - деп айтырыг тургустунуп келген. Нарышкиннер бодуннун кижизин олуртуп алырын кызытканнар. Олар 1682 чылдын апрель 27 (7 мая)-де олар хеймери Петрну дужулгеге олуртуп алганнар. Ынчалза-даа Милославскийлер безе дужуп бербээннер, олар стрелецтерни куткуп тургаш боттарыннын кижизи - Иванны база олуртурун кызытканнар. Сегиржип алышкыннын туннелинде Иван биле Петр ийилээ хааннар кылды, а Софья регент (хааннар чаш турда - тур када баштаар кижи) кылдыр унуп келгеннер. Софья хааннап (регент кылдыр) турар уезинде князь Василия Голицынны эш тыртар турган. Ол уегннин чедиишкиннери: Польша биле "Кезээ монгеде тайбын керээзи", Крым татарларынче поход, Кыдат-биле керээ, Даштыкыга Россияннын хундуткели улгатканы - дээш.
Чоорту бичии Петр хаан озуп келгеш, Софьяны эрге-чагыргадан чайладыр тыртып каапкаш, хурээже шолупкен. Петрнын негелдези-биле Софья Святодухов хурээзинче чоруй барган. Соолзуредир Оон соонда стрелецтер тура халыышкынында 1698 чылда Софьяны катап хаанадыыр кузел стрелецтерге турган, ынчалза-даа тура халыышкынны Петр базып каан. А Софьяны хелин саглче шилчиткеш, чаа ат тывыыскан Сусанна. 1704 чылда июль 3 (14)-те чок болур мурнунда дээди сагыл (схима) четтирип алган. Сагыл уезинде катап бодуннун Софья дээр адын хулээп алган. Новодевичье хурээзиннин Моленский соборунда ажааган.

Хууда чурталгазы.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

10 харлыында Симеон Полоцкий, хааннын шулукчузу, ооредип турган. Ынчангаш Софья эртем-билии шыырак турган.
Сильвестр (Медведев) уругнун чеди угаан-сарыылын санап коргузуп утар: мерген угааныы, чурумнуу, шынчызы, харам эвези, чанган эвези, чудулгелии, дылга шыырак эртем-билиглии. Софья Алексеевна латин дылды билир, поляк дылга хостуг чугаалажыыр. Элээн улуг ном шыгжамырлыг турган. Чамдык шыгжап чораан номнары ам-даа Новодевичье хурээзинде бар. 19-20 харлыында-ла Симеон Полоцкийнин «Венец веры» - деп трактадын номчаан турган. Бодунун даарааны олбук, бижээни Евангелия - дээш, амга чыдар артып калган чуулдери бар. Ол уеннин кижилери Софьяннын чудулгелиин айтып турарлар. Англи шинчилекчи Линдсли Хьюзтун бижип турары-биле алырга, Софьянын чурталгазы колдуу моргулдерден тургустунган турган. Оон удуур орээли безин иконалар, билбия чуруктары каастаан турган. Софьяннын чагырган уезинде 1685 чылда 12 чарлык-статьяны хулээп алган турган. Ында Софья староверлерге удурланганын илереткен. Ол ынчан 1000-1000 старовердери ойладыышкынга таваржып турган. Софья Василий Голицынга ынак турган - деп медээ бар, ынчалза-даа ол медээ меге бооп база болу, чуге дээрге Голицын ог-булелиг, ажы-толдуг турган. А ол уеде ог-булелиг кижи будалчак чурталга чртаары болдунмас турган. Софья Алексеевнаннын даштыкы хевири чараш эвес, ынчалза-даа угаанныг, аажы-чаны чаагай - деп, француз дипломат Фуа Де ла Нёвилль сактыышкынарын аттырган.. метр 1 хаанаан соонда Софьяннын овур-хевирин багай кылдыр коргузуп турза-даа, чоорту, чылдар эртсе-эртсе, Софьяннын эки овур-хевири, кылган херектери катап коступ унуп келген.
Екатерина II хаан мынча деп бижип турган: «Софьяга ёзулуг могейиишкин чок болган. Шынын алыр болза ол база бир хаанап шдаар кижилернин бирээзи турган». Карамзин Софьяны Россияннын дээди кижилериннин бирээзи кылдыр санаар чораан.