Салчак кожууну
Салчак кожууну — Каа-Хемге турган кожуун.
Девискээр
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Салчак кожууннуң улузу Чөөн Таңды-Ууланың соңгу-чөөн талазынче, Бүрен, Эржей, Шивей, Улуг-Шивей, Иртиш, Эрзин, Кызыл-Суглуг, Баян-Кол хемнерини эжелей чурттап чораан. Кожуун девискээри Каа-Хемниң оң талазынче Бүрен-Хем биле Мерген хемни дургаар чаттылган, Тере-Хөлдүң албатызы Салчак кожуунга хамааржыр турган. Шаандагы Салчак кожуунун амгы үеде Каа-Хем кожууну солаан.
Төөгүзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Кожууну эң баштай Хемгол кожууну деп адап турган. Шала сөөлзүредир ооң адын Салчак кожууну кылдыр эде адаан. 4 сумулуг, 109 өрегелиг кожуун турган. Кожуун черле Таңды-тываның бүгүде даргазынга чагыртып турган. Кожуун даргазы үгер-даа деп эргелиг чораан.
Кожууну баштап турган улус[1].
- Намның үгер-даа.
- Майдыр үгер-даа.
- Балчыйма үгер-даа.
- Чорбаа үгер-даа.
| Сөөк ады | Суму ады |
|---|---|
| салчак | Салчак сумузу |
| бай-кара | Бай-Кара сумузу |
| кыргыс | Кыргыс сумузу |
| хөл | Хөл сумузу |
| өөлет, иргит, соян, хөйүк, балыкчы, кара-балыкчы, хертек, кускун, мунгат, херээт, баят |
Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган". Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан кижи саны-биле хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.
Таблицаның адаанда Салчак кожуунунга чуртап чораан улустуң сөөк аттарын бөле бижээн. Чүге-дизе амдызында бис билбес бис кайы сөөктүң улузу кайы арбанга, кайы сумуга чуртап турганын.
Тайылбыр кезек
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ Арын 282, "Даалар". // Моңгуш Кенин-Лопсаң. Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ: Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. — Кызыл: ТР-ның Өөредилге яамызында башкылар ниитилелиниң салбыры: Номнуң үндүрген чери "Новости Тувы", 1999. — 352 арынныг.
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
- Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9