Самбу, Иргит Үнгүлчекович

Самбу, Иргит Үнгүлчекович (1928, Мөген-Бүрен, Мөңгүн-Тайга, ТАР) − тыва археолог, этнограф-эртемден, төөгү эртемнериниң кандидады. "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп номда ады кирген.

Намдары

И.Ү. Самбу Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүренге 1928 чылда арат өг-бүлеге төрүттүнген. Иргит аныяандан тура канчаар амыдыраарын боду билип алыр ужурга таварышкан. Ол аңгы-аңгы школаларга өөренип чораан, а Кызылдың № 2 школазынга чеди класс дооскаш, харылзаа белдиринге мотористеп, операторлап база телеграфистеп ажылдап, ол мергежилдерни боду шиңгээдип алган. Ооң чүткүлдүүн, карак кызылын эскергеш, баштай Мугур-Аксынга, оон Тээлиге почта даргазы кылдыр ону томуйлаан.

Ынчалза-даа ол чыдар чүгле ак сеткилдиг күш-ажыл-биле долдунмаан. Ол өөренип база турган - Кызылдың башкы училищезин, ооң соонда Кызылдың күрүнениң педагогика институдун дооскаш, Мугур-Аксында школа башкызы апаргаш, аңаа база эвээш эвес салым-чаяанын көргүскен.

Улуг эртемден А. Д. Грач-биле кады ажылы

1956 чылда ыраккы Мөңгүн-Тайгаже Тываның археологтуг шинчилелин чорудуп турган А.Д. Грач экспедициязы-биле чедип келген. Олар баштайгы ужуражылгаларындан-на бот-бодун эки билчип, төөгүчү И. Самбу бурунгу тураскаалдар дилээриниң эң нарын маршруттарынга Александр Даниловичиниң солуттунмас орук баштакчызы апарган. Экспедиция удуртукчузу аныяк башкының төрээн черин кончуг эки билиринче, эскериичелинче, сонуургачалынче база тус черниң чону-биле хензиг када-ла харылзаа тудуп шыдаарынче кичээнгейин дораан угланырган. Орук баштакчызының - шинчээчилерниң бүзүрелдиг дузалакчызының бүгү ол шынарлары оон ыңайгы ажылга дыка дузалаан, а Ленинград чурттуг экспедиция даргазы биле эгелеп чоруур археолог үзел-бодалы чаңгыс эжишкилер апарып, берге маршруттарны хаая эвес кады ажылдап кылып, келир планнарны чугаалажып, ниити сорулгаларны үргүлчү кады шиитпирлеп турган.

Бот-бодунга кижизиг хамаарылга оларга 1965-1973 чылдарда, кажан Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг хөөлбээниң хөме алыр девискээринде археологтуг тураскаалдарны шинчилээр болгаш системажыдар ажылдарның кончуг улуг хемчээлин күүседир апарганда, аажок херектиг болган. Ол чылдарда И.Ү. Самбу үргүлчү экспедиция даргазы А. Д. Грачының оралакчызы болгаш бир отрядтың удуртукчузу бооп ажылдаан.

Чогум-на Александр Даниловичиниң салдары-биле, ооң үнелиг, угаанныг сүмелериниң ачызында Иргит Үнгүлчекович эртем оруунче кирген: Ленинградтың күрүне университединиң аспирантуразынче шылгалдаларны дужаагаш, диссертацияны камгалап алган болгаш төөгү эртемнериниң кандидады апарган.

Эртемге, тыва чонга арттырган изи

Археологияга ооң кылган чүүлдери дыка хөй, ынчангаш бо адырга ооң ажыдыышкыннары-биле маргыжарын семээр кым-даа турбас боор. А тозан чылдырдан эгелээш, экспедициялар хөй-ле чылдагааннар уржуу-биле дилээшкиннерин соксадып каапканда безин, И.Ү. Самбу күжениишкинниг ажылдаарын соксатпаан: ол политехтиг институттуң төөгү кафедразынга башкылап, келир салгалдар албан ажыглаар ужурлуг үнелиг монографияларны бижээн.

"Тыва оюннар" (1978) деп номунуң ачызында Совет Эвилелиниң буураашкынының соонда тыва оюннарның дүрүмнерин үндезин хевиринге катап тургузуп алыр аргалыг болган бис. Иргит Үнгүлчекович Кызыл хоорайның №9 ты национал гимназиязының тургустунарга улуг үлүг хуузун киирген.

Ажылдары

1. Самбу, Иргит Унгужекович. Тувинские игры : Ист.-этногр. очерк / Иргит Самбу. - 2-е изд., перераб. и доп. - Кызыл: Тувин. кн. изд-во, 1992.
2. Тыва чоннуң бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы Мөңгүн-Тайга чонунуң ажыл-амыдыралының чижээнге. Башкыларга сүмелер

Дөс

Иргит Үнгүлчекович САМБУ // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 240

Шөлүглер

1. Большой ученый из отдаленного кожууна (чедимчок шөлүг)