Сат, Бүрзекей Сурас-оглу

Бүрзекей Сурасович Сат (1912 чыл, август 22; Хөндергей, Даа кожуун (амгы Чөөн-Хемчик), Таңды-Тыва — 1944 чыл, февраль 11; Дубно хоорай, Украина) — тыва фронтучу, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи. Украинаның Дубно деп хоорайның чанында Сурмичи суурну немец-фашистиг ээжелекчилерден хостап тургаш маадырлыы-биле өлген. Мааадырлыг чоруу дээш аңаа ТАР-ның Республика Ордени-биле шаңнаан.

Намдары

Сат Бүрзекей 1912 чылдың август 22-де Таңды-Тываның Даа кожууннуң (амгы Чөөн-Хемчик) Хөндергей сумузунуң Чаш-Терек деп черге тараажы, малчын Сат Сурастың өг-бүлезинге төрүттүнген. Ол бичиизинден-не орлан-шоваа, эрес-кежээ, шимченгир аажы-чаңы-биле ады алгаан Ыраажы-Хемниң эриин дургаар эштип, ойнап, балыктап өзүп келген^[1]. Тывага үжүк-бижикке өөренир калбак шимчээшкинге Сат Бүрзекей идепкейлиг киришкен. Эге билиглерни шиңгээдип апкаш, боду улус-чонну үжүк-бижикке өөредип турган. Чадаанага чурттап турган орус чон-биле эп-найыралдыг эдержип, харылзажып турганындан орус дылды шору билир кылдыр өөренип апкан^[1].

18 харлыг тургаш Сат Бүрзекей Тыва Араттың Революсчу шериинче келдирткен^[2]. 1932 чылда Буден аттыг Тамбовтуң аъттыг шериг училищезин дооскан^[2]. Тываның аъттыг шерииниң биче командиринден эгелээш, 1939 чылда эскадрон командиринге чедир депшээн. 1943 чылда шеригниң чаа техниктиг чепсектерин өөредир салбырның командиринге томуйлаткан. Шериг ажыл-амыдыралындан аңгыда, ол хөй-ниити ажылынга база идепкейлиг киржип чоруп турган. 1939 чылда ТАР-ның нам кежигүнүнге кирген.

1943 чылдың август айда тыва эки турачылар-биле катай, фронтуже баар шилилге комиссиязын эрткеш, пулеметчу взводтуң командиринге томуйлаткаш, дайынче аъттанып чорупкан^[1]. 1943 чылда тургускан шериг учет карточказында ооң өг-бүлезинниң дугайында мынчаар бижээн: «Кадайлыг. Үш ажы-төлдүг. Оглу Ким-оол 6 харлыг, уруу Тамара 3 харлыг, бичии оглу Алдын-оол 1 харлыг. Өөнүң ишти Иргит Долзатмаа.»^[2].

Фронтуга

Дайын шөлү. 1944 чылдың февральдың 11-ниң хүнү. Совет 31-ги аъттыг полктуң кезектери Сурмичиге дайзынның контр атаказын ойтур шаап турган. Күш дең эвес. Полк улуг бергедээшкиннерге таваржып эгелээн, ол-бо эскадроннарның чидириглери улгаткан. Тыва эки турачы эскадроннуң дайынчыларның иштинден элээн хөй кижи балыглаткан, амызындан чарылган улустуң саны база көвүдээн. Бүгү күш-биле шимчеш дивейн, полк дайзынга удур туржуп болур турган, ынчаар болза, чидириг оон-даа көвей болуп болур. Полк командири, полковник Попов полкту тынгарып алыры-биле аткаарлаар деп дужаал үндүрген. Чүгле түр када, каш-ла шак иштинде ол үениң дургузунда полк эде-хере туттунуп алгаш, шавар халдаашкынче кирер ужурлуг. А дайзын оларның таваңгайын базып, сүре бербези-биле оларны доза турар доскуул артырары негетинген. Полктуң аткаарлаашкынын хандырары-биле тыва эки турачы эскадроннуң улуг лейтенантызы Сат Бүрзекейниң пулемет взводу биле старшина Куулар Дажы-Серенниң автоматчылары дайзыннарны дозар кылдыр артып калганнар. Дайзынны шыдаар шаа-биле эртирбейн ок-чемзээниң бар шинээ биле олар улуг түң-санныг дайзыннарны тутканнар. Аткаар чаңгыс-даа базым кылбаанар. Он тос гвардейжилер Сурмичи суурга 28 панфиловчу дайынчыларның Москва адаанга 1941 чылда кылган маадырлыг чоруун катаптаан. Олар шупту маадырлыы-биле өлген^[1].

Шаңналдары

Сат Бүрзекейниң маадырлыг чоруун Совет Чазак бедии-биле үнелээш, Кызыл Сылдыс ордени-биле шаңнаан. Ол ышкаш ТАР-ның Чазаа Республика Ордени-биле шаңнаан^[1].

Сат Бүрзекей ийи чурттуң күрүне шаңналдары-биле, маадырлыы-биле өлген соонда, шаңнаткан: 1944 чылдың март 12-де Совет Эвилелиниң Кызыл Сылдыс ордени-биле; 1944 чылдың май 18-те «Ада-чурт дайыны» орденниң 1-ги чергези-биле; 1944 чылдың июнь 24-те ТАР-ның эң улуг шаңналы Республика Ордени-биле шаңнаткан^[1].

Дөс

[shyn-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Шын солун: Фронтучунуң чүс харлаанынга тураскаадып...

[tonline-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Исполняется 100 лет со дня рождения легендарного пулеметчика Сата Бурзекея, повторившего в боях за Украину подвиг "панфиловцев" (чедимчок шөлүг)

[1]

[2]