Сат, Шулуу Чыргал-оол оглу

Шулуу Чыргал-оол оглу Сат
Төрүттүнген хүнү	1926 сентябрьның 15(1926-09-15)
Мөчээн хүнү	1992 майның 18(1992-05-18) (65 хар)
Чурт	ССРЭ

Шулуу Чыргал-оолович Сат (сентябрь 15, 1926 – май 18, 1992) — тыва эртемден, баштайгы тыва профессор, филология эртемнериниң доктору, тыва дылдың эң кол шинчээчилериниң болгаш суртаалчыларының бирээзи, 200 ажыг тыва дылга хамаарышкан эртем ажылдарының автору, ТКУ-нуң тыва дыл болгаш төрээн чогаал кафедразының үндезилекчизи база баштайгы удуртукчузу. Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкызы, Н.К. Крупская аттыг медальдың эдилекчизи, Улус өөредилгезиниң тергиини, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң президиумунуң Хүндүлел бижииниң болгаш хөй санныг Хүндүлел бижиктерниң эдилекчизи, «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Тыва Республиканың Күрүне номунуң номинатору. Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң чанында терминнер комиссиязының, республиканың Чырыдыышкын яамызының өөредилге-методиктиг Чөвүлелиниң, ТДЛТЭШИ-ниң эртем Чөвүлелиниң кежигүнү, СЭКП Тыва обкомунуң педагогика болгаш эртем Чөвүлелиниң даргазы база педагогика институдунуң өөредилге-методиктиг комиссиязының кежигүнү чораан.

Намдары

Ш.Ч. Сат 1926 чылдың сентябрь 15-те Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожууннуң Чаа-Хөлде Кашпал деп черге төрүттүнген. Ооң чаш назыны Үрбүн, Кашпал, Доозуннуг-Хем, Аданныг-Арт, Чиңге — деп, ада-өгбелериниң алыс төрээн черлеринге эрткен. Эртем-билигже оруун Чаа-Хөлдүң чайлаг школазындан эгелээн. Чаа-Хөл школазының соонда, Шагаан-Арыг школазынга өөренип эгелээн, улаштыр өөредилгезин 1947 чылда Кызылдың В.И. Ленин аттыг каттышкан школазынга (амгы Кызылдың №2 школазы) дооскан. Школаны ол мөңгүн медаль-биле дооскан.

Школаны доосканының соонда, Ш. Сат Ленинградтың Күрүне университединиң чөөн чүк факультединге өөренип кирип алган. Ол III-кү курстуң кышкы сессиязындан эгелээш, Сталин аттыг стипендиат апарган. Тыва дылдың кылыг сөзүнүң дугайында илеткелин хөй эртемденнер, аспирантылар база студентилер мурнунга номчааш, академик Иван Иванович Мещаниновтуң улуг үнелелин алган. Оон эгелээш-ле, студент эш-өөрүнүң, башкыларының хүндүткелин ол чаалап алган.

Университетти дооскаш, Каа-Хем кожуунунуң Сарыг-Сеп ортумак школазынга тыва дыл болгаш төрээн чогаал башкылай берген. Аңаа ажылдааны көдээ школаның айтырыгларын ханы билип алырынга дузалаан. Удаваанда Тывада чаңгыс борбак гуманитарлыг угланыышкынныг эртем албан чери турган ТДЛТЭШИ-ге эртем ажылын кыла берген. Эш-өөрү-биле кады ол «тыва-орус словарьны» (А.А. Пальмбах редакторлаан) тургусчуп, баштайгы эртем ажылдарын парладып эгелээн.

Педагогика эртемнериниң академиязының национал школалар институдунга аспирантура доосканының соонда, 1959 чылдан эгелеп, Ш.Ч. Сат Кызылдың педагогика институдунга ажылдап кирип алган. 1963 чылдан эгелеп, тыва дыл болгаш төрээн чогаал кафедразы институтка ажыттынган. Ону тургузарынга Ш.Ч. Сат улуг күжүн үндүрген. Ынчангаш Ш.Ч. Сат – тыва дыл болгаш төрээн чогаал кафедразының бир дугаар үндезилекчизи, кафедраны үзүктел чок чээрби чыл дургузунда билдилиг удуртуп келген. Кафедра удуртуп турар үезинде республика школаларынга тыва дыл башкыларын белеткээриниң шынарын бедидеринче база башкыларны эртем-методиктиг комплекс-биле хандырарынче кончуг улуг кичээнгейни салган.

1961 чылда «Тыва дылда причастиелер» деп темага кандидат диссертациязын, 1973 чылда «Тыва национал дылдың тывылганы болгаш хөгжүлдези» деп темага доктор диссертациязын камгалаан. «Тыва дылдың шинчилеп келген төөгүзүнүң очериги», «Амгы литературлуг тыва дыл (фонетика, лексика, морфология база синтаксис» деп ийи томнуг номнуң база «Тыва диалектология», эртемден Д.А. Монгуш-биле кады бижээни «Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези» деп номнарның автору. «ССРЭ улустарының дылдары» деп дөрт томнуг чыындыда «Делегей дылдары» деп номда тыва дыл дугайында очерктери кирген. Тыва-орус словарьларны тургусчурунуң талазы-биле, институтка база ортумак школаларга өөредилге программалары, номнары дээш, бижээн ажылдарының саны барык 200 ажыг.

Дөс

1. К. Март-оол «Филология факультединге эрткен үелеримниң сактыышкыны» (чедимчок шөлүг) – ТГШИ–ниң сайтызы
2. Сат Шулуу Чыргал-оолович. Биография.
3. К 85-летию со дня рождения первого профессора Тувы
4. Шулуу Сат и Владимир Очур в 1956 году подняли тему утраты традиционной тувинской культуры
5. Бир дугаар тыва профессор – Ш.Ч. Сат (чедимчок шөлүг)