Секиз Огуз

Секиз Огуз — аймак катыжыышкыны. «Сес Аймак».

Аймак ады

• 'Сеқиз Оғуз' дээрге эрги түрк сөстер-дир. 'Сеқиз' дээрге «сес», 'оғуз' дээрге «аймак» дигени ол-дур. Ынчаарга 'Сеқиз Оғуз' дээрге «Сес Аймак» дээн-дир.
• Кыдыттар оларны «цзу-бу» деп адаар турган.
• Моолдар оларны «Найман» деп адаар турган. «Найман» дээрге сан ады-дыр, ону моол дылдан очулдурар болза анаа «сес» дээн. Чогум "найман" деп сөстү XIII дугаар вектен бээр хамык чоннар аразынга моолдар тарадып каан хевирлиг. Ол сөстү экзоэтноним деп болур.

Үези

VIII — XIII дугаар вектер.
Секиз Огуз деп аймак дугайында Селеңе бижиинде, 2 одуругда айыткан.
XIII дугаар векте "Юань-чао би-шиде" оларны айтып бижээн.

Дылы

Эрги түрк дыл.
Моол биле орус төөгүчүлер оларны моол дылдыг чон деп бодап турар.
Казахтар оларны түрк дылдыг чоннарга хамаарыштырып турар.

Чурту

Секиз Огуз дээрге кедергей улуг аймак катыжыышкыны-дыр. Ол аймактың улузу барыын талада Кара-Эрчис хемни, чөөн талада Каңгай дагларын эжелей чурттап чораан. XII-XIII векте оларның соңгу чүкте кожалары болза Улуг-Хемде кыргыстарның күрүнези турган. Чөөн талада Каңгай дагларында оларның кожалары Херээт аймаа турган.

Төөгүзү

Селеңе бижии

«Сес аймак» дугайында Баян-чорнуң Селеңе бижиинде айыткан. Ынчан "Секиз Огуз" аймааның улузу Баян-чорга чагыртпайн турган. Баян-чор оларны баскан. Ол үелерде уйгурлар бодунуң күрүнезин тургузуп турган. Баян-чор уйгурларга удур барган кожа аймактың улузун томаарартып турган.

Бижиктиң кирилл транскрипциязы

(МЧ В1)
… Анта Бӱкегӱк[к]е йетдим. Киче йаруқ батур эрикли сӱңӱшдим, анта санчдым. Кӱн қачмыш, тӱн тирилмиш. Бӱкегӱкде Секиз Оғуз, Тоқуз Татар қалмадуқ. Ики йаңықа кӱн тоғуру сӱңӱшдим. Қулым кӱңим бодунығ теңри (В2) йер айу бирти. Қара игил бодунығ йоқ қылмадым эбин барқын йылқысын йулмадым. Қыйын айдым, турғуру қ[о]дтым. «Кентӱ бодуным», – тидим, – «уду келиң», – тидим. Қодуп бардым, келмеди.

Очулгазы

… Анта Бүгекүкке четтим. Кежээ чырыкта аңаа чаалаштым, анта тииледим. Хүндүс тарай бердилер, дүне катап чыглып келдилер. Бүгекүкке Сегис Огус, Тогус Тадар калган-дыр. Айның чаазында ийиги хүнде даң бажында чаалаштым. «Ара-албаттым» деп, дээрим-черим айтып берди. Кеземчени хүлээткеш, арткан чүвени хевээрзин артыдым. Кара бөдүүн чонну чок кылбадым, эвин-севин, чылгызын хавырбадым. «Мээң чонум», – дидим, – «соомдан келиңер», – дидим. Артыргаш бардым, келбеди.

Очулгага тайылбыр

Токуз Огуз дээр аймак катыжыышкынындан Он Уйгур аймаа адырлы берген, ынчангаш хамык аймактар саны сес апарган. Чаа, улуг аймакты «Секиз Огуз» деп адаан хевирлиг. Чүге-дизе ооң мурнунда үелерде безин, түрктер тергиидеп турунда чүгле «Чеди-» биле «Тос аймак» дугайында бижиктер бар, «Сес Аймак» дугайында бижиктер чок бооп турар. Түрктер күрүнези дүжерге Баян-чор, албаны-биле «хамык кожайларымны бодум уштап-баштаар мен» деп бодалдыг турган. «Сес аймактың» улузу Баян-чорга чагыртпайн хостуг чуртаар деп бодалдыг турган чыгыы. Бо дээрге төрел аймактарның аразында чөрүлдээ-дир. Баян-чор Секиз Огуз аймактың улузун: «мээң чонум, мээң соомдан барыңар» деп көгүдүп, сургап турган.

«Тоқуз Татар» дээрге моол дылдыг аймак-тыр. «Сес Аймак» биле «Тос Тадар» бир демниг «Он Уйгур» аймаанга аажок удурланып турган.

Юань-чао-би-ши

Моолдар «Секиз Огуз» деп аймакты «Найман» деп адаар турган. Найманнар моолдарның дайзыннары турган. "Юань төрезиниң чажыт төөгүзүнде" найманнар дугайында таптыг чүнү-даа биживээн. Чүгле моолдар биле найманнар аразында болган дайынны бижип көргүскен. Юань-чао би-шини сайгарып көөр болза, баштай найманнарның хаанны Ынанчу-Билге турган. Ынанчу-Билге хаан кызыл дустай бээрге, хаан ширээзинге ооң оглу Торлух Таян саадапкан. Таян-хаанның Кучлук деп оглу база турган.

Бижик ёзугаар моолдар биле найманнарның дайынын сайгарар болза ындыг. Кереит күрүнези дүшкен деп чүвени Таян-хаан Хачир-усун деп хем чанынга көжүп чорааш дыңнаан. Ынчан моол шериглерниң аътары арган турза-даа, оларның шериинде кижи бажы эңдере турган. Моолдарның саны хөй боорга Таян-хаан арай сестип турган. Ол, нояннары-биле сүмелешкен. Баштай Таян-хаан Алдайның мурнуу талазынче көшкеш дайынга белеткенип алыр деп бодалын улузунга чугаалаан. Оозунга нояннары чөшпээрешпээн. Кучлук адазының сөстерин дыңнааш, ону мырыңай кортук эшпи-биле деңнэээн. Таян-хаан оглунуң сөзүн дыңнааш: «Күчүлүг мөге — Кучлук, бир эвес сен моолдар-биле сегиржип алзыңза дидим кашпагайың көргүзер сен. Олар-биле чаалажып шыдаар бис, ооң соонда олардан адырлып шыдаар бис бе?» диген.

Хорисубэчи деп улуг ноян Таян-хаанга: «Сээң адаң Ынанчу-Билге хаан калбак ооргазын, аъдының дуюун кымга-даа көргүспээн. Эрте дээре чүүден коргуп тур сен. Сени ындыг кортук деп билген болзувусса улусту сээң аваңга баштадып каар ийик бис. Сээң аваң херээжок кижи-даа болза черле сенден дээре боор. Коксэу-Сабрах кыраан-дыр. Бистиң шериивисти ол эки баштап шыдаар бе? Моолдарның хей-аъды бедик-тир. Торлух Таянның төрези дүжер хевирлиг-дир» дигеш аъдын шапкаш халдып чорупкан.

Таян-хаан хамык улузун дыңнааш, хорадап сөзүн сөглээн: «Өлүрге – тын үстүр, хинчектенирге – мага-бот баскыраар, кижиге таалал черле турбас, мындыг чүве-дир. Ол-ла, болган-дыр чаалажыр бис!» диген. Шак ынчалдыр Таян-хаан моолдарже удур чаалажып чорупкан. Ол Тамир хемни куду баткаш Оркун хемни кеже берген. Наху-кун деп дагның чөөн талазы-биле эрткеш Чакирмаут деп черге чеде берген.

Найманнар чаалажып үнүпкен деп билгеш Чингис-хаан бодунуң шерии-биле удур үнүпкен.

Соонда найманнар Чакирмаут деп черден үнгеш биччи дедирленгеш, Наху-кун деп дагның баарынга турлаг кылып алган. Моол шериг чоошкулаан билек, Таян-хаан арай сестип шериин Наху-кун деп дагның кырынга тургузуп алган. Чингис-хаан Наху-кун деп дагның баарынга келгеш найманнарны бүзээлеп алгаш, хонуп алган. Дүне када найман шериглер мурнун былаажып баскылажып иткилежип тургаш дезип эгелээн. Даң бажында могап шылаан Таян-хаанны моолдар тудуп алган.

Кучлук боду, ол үеде адазының чанынга турбаан, ол бодунуң шерии-биле аңгы, арай аткааар Тамир хемниң унуга турган. Кажан моолдар Кучлуктуң шериинге чоошкулап кээрге ол аткаарлай аарак дезип чорупкан. Таян-хаанның ара-албатызы Алдай дагларынче дезип эгелээн. Хамык хинчектенип дескен улусту моолдар тудуп турган.

Чингис-хаан Таян-хаанның Гурбэсу дээр авазын кадай кылдыр ап алган. Шаг-шаанда чурттап чораан улустуң чаңчылын сагып, Гурбэсу-биле кады, хары угда кадын кижиниң ара-албатызын Чингис-хаан бодунга ап алырын кыскан. Бир эвес Чингис-хаан Гурбэсуга өгленмээн болза тарап дескен найманнар Чингис-хаанга кажан-даа чагыртпас турган. Шак ынчалдыр Гурбэсуну кадай кылдыр ап тура Чингис-хаан кажар арга ажыглап бүдүн найман аймаан холга алган.

Төөгүлер чыындызы

«Төөгүлер чыындызын» Рашид ад-Дин XIV дугаар векте бижээн. Бодунуң ажылын «Алдын Дептер» дээнзиг моол бижиктерге үндезилээн. Чамдык чүвелерни Рашид ад-Дин моолдардның боттарындан дыңнап бижээн. Рашид ад-Дин «Секиз Огуз» аймаан база моолдар ышкаш «Найман» деп адап турар-дыр. «Төөгүлер чыындызында» «Секиз Огуз» аймактың төөгүзүн "Юань-чао би-шиге" бодаарга чүгээр, тода бижээн.

Чингис-хаан турбаанда найман аймакты ийи алышкы баштап турган: улуг акызын Наркыш-Таян дээр, бичезин Эниат-каан дээр. Бир чылын ол алышкылыр кыргыстарны чылча шаапкан. Ынчан Эниат чаагай чаңчыл сагып акызынче барбаан-даа, аңаа белек-даа сунмаан. Наркыш дуңмазын кый дээш, ооң бажын чыттап каан.

Эниат хааның оолдарын Буйурук биле Таян дээр. Эниат хаанның шын адын Ынанчы-Билге-Бөгү хаан дээр хевирлиг. Адазы биле улуг акызы ышкаш Таян-хаан биле Буйуруктуң аажы-чаңы таарышпас турган. Ынанчы-Билге хаанның болза улуг оглу Таян болур, ынчангаш адазы кызыл дустай бээрге Таян, хаан ширээзинге олурупкан. Бир-ле катап алышкылар калган адазынынң бир кадайын былаажы берген. Ынчалдыр шош-соодаа үнген, беглерниң бир кезии Буйурукту деткээн, өскелери Таян-хаанны деткээн. Шак ынчалдыр найманнарның улуг күрүнези чарлып буступ эгелээн. Ыначы-Билге хаан дириг тургаш-ла оолдарының дедир, бак аажы-чаңын эскерген: «Буйурук кажан-даа акызының сөзүн дыңнавас Таян, хаан апарза, Буйурук аңаа өң-тала болбас. Буйурук мелегей теве ышкаш, бир эвес аш бөрү келгеш ооң будун чартыынга чедир хемирип чипсе ол чүгле ынчан шимчени бээр боор» - диген.

Буйурук улузу-биле арай хоорук чурттап турган. Таян-хаан дески ховулар чанынга, Буйурук колдуунда даглар чоогунга көжүп чораан.

Бир катап дой үезинде Куба-тегин сөзүн сөглээн: «Боданыңар даан шаанда Эниат биле Наркыш чаңгыс аай демниг турган. Найман улуска олар кижи болганын-на «бег» азы «кадын» кылбайн турган». Ол хамык алган кадайларныдан хөй ажы-төл база турбаан. Силер ийелээ буга мыйызы ышкаш кады турдуңар. Ам араңарда эптиг, чөптүг сеткил чок-тур, улуг найман күрүзүн кым баштаарыл, улус арга-таңдыда, хову-шөлде далай суу-биле дөмей чалгып тарай берген-дир. Таян-хаан ону дыңнааш арны кызып: «Буйурукка барып чугаалаңар, дыка көвей херек чок чүве кылган-дыр бис. Бир эптиг черге ужуражып чугаалажыр болза эки» дээн. Буюурук ону дыңнааш: «Мындыг үлегер домак бар: улуг эрге дужаалдыг кижиниң угааны хирелиг болур боор; чамдыкта эргези улуг кижиниң сеткили чымчай бээр боор; чогуур үезинде амыр-менди чорзувусса ужуражы бээр бис» дигеш, хая-даа көрүнмейн өскээр көже берген-дир.

Алышкылар өжежип чоруур, кайы-бирээзиниң аажы-чаңы дедир турган. Оларның хайы-биле найман күрүнениң салымы кээргенчиг болган.

Чөөн чүкте моолдар-биле, херээт аймаа-биле найманнар дайылдажыр турган. Буйурук биле Таян шериглерин дайызынга удур кажан-да мөөңнеп чыгбас турган, Буйурук бодунуң шерии-биле аңгы халдап дайылдажыр, Таян-хаан база бир аңгы шерии-биле дайынче үнүптер. Чаа үезинде олар бот-ботарынга дуза черле катпас турган.

Чингис-хаан херээт аймактың күрүнезин чок кылган, соонда Таян-хаан моолдарже халдаар деп бодаан. Ол, «меңээ каттыжып ал» деп Онгут аймактың баштыңы болур Алакуш-тегинче элчизин чортупкан. Онгут аймактың баштыңы: "сээң-биле Таян-хаан чаалажыры ол-дур" деп Чингис-хаанга дыңнадып каан. Чингис-хаан ону дыңнааш дайынга белеткенип эгелээн.

Таян-хаанга өске аймактың баштыңнары кошчуп алган. Ол болза моолдарның өштүг кара дыйызыннары-дыр: Токта — меркиттер хааны; татарлар; херээттерниң катакин аймаандан Алин-тажы келген; ойраттарның дурбан аймаандан Кутука бег; джарджират аймактан Джамуха-сечен; оон ыңай салджиут сөөгүнүң улустары келген. Наку-кун дааның чанынга моолдар Таян-хаанның хамык шериин чылча шаапкан. Таян-хаан боду өлүрткен. Чогум, Джамуха-сечен бодунуң улузу-биле Наку-кун дааның баарында чаага киришпээн, ол кижи бүдүн аймаа-биле тулчуушкун бертинде чоруй барган. Наку-кун дагга болган тулчуушкун соонда Таян-хаанның оглу Кушлук, Буйуруктуң чуртунче дезип көже берген.

Удаваанда Чингис-хаан, Буйурукче удур база шериг чортупкан. Ол үеде Буйурук аңнап чораан, ол безин, дайызыннар келген деп-даа билбээн. Буйурук аңнап чорунда моолдар ону туткаш өлүрүп каан. Буйурукту моолдар өлүрүп каарга, Кушлук хамык улузу-биле Кара-Кытай деп күрүнениң гур-хаанынче көже барган.

Шак ынчалдыр Алдай-Каңгай чуртун эжелей чуртаан улустуң күрүнези дүшкен бооп турар.

Түңнел сөс

• "Юань-чао би-шиде" шупту кижилер, черлер ады моолзуг. «Төөгүлер чыындызында» шупту черлер, кижилер аттарын перс чоннуң дылынга эптештир бижээн. Ол хамык үрелген аттарны Секиз Огуз аймактың төрээн дылынче таарымчалыг эде бижиир болза эки. Ол болза аңгы берге ажыл-дыр.
• "Юань-чао би-шиде" Гурбэсуну Таян-хаанның авазы кылдыр бижээн, "Төөгүлер чыындызында" Гурбэсуну Таян-хаанның кадайы кылдыр айтып бижээн. Таа кымга бүзүрээр чүве?
• "Юань-чао би-шиде" Таян-хаанның оглун Кучлук деп адаан, "Төөгүлер чыындызында" ооң оглун Кушлук деп адаан.
• "Юань-чао би-шиде" Таян-хаанның дыңмазы болур Буйурукту шуут айытпаан.
• «Юаньның чажыт төөгүзүнде» моолдар боттарын эмин эттир ырлап мактаан-дыр.

Алдай чону

Алтайларда «көгөл-майман» биле «кара-майман» дээр сөөктүң улузу бар. Ынчаарга, башка хөй айтырыглар кирер. Майманнарның өгбелерин, кажан шагда Чингис-хаандан дескен улус дизе, арай бүзүренчиг эвес болур. Чүге-дизе майманнарның чуртунда Майма деп хем бар. Чер-суг аттары база анаа-ла тыптып келбес. Топонимнер дээрге эрги шагның эктинде тывылган сөстер-дир. Ынчангаш Майма деп хем ады сөөк азы аймак адындан укталып тывылган деп бодал арай шын эвес болур ужурлуг.

Орус биле моол төөгүчүлер

Орус биле моол төөгүчүлер XIII дугаар вектиң найманнарын моол дылдыг улус деп бодап турар. Найманнарны олар Кидань деп аймактың улузу деп санап турар.
Шаанда ыраккы чөөн чүкте сес аймактыг Кидань деп чоннуң улузу чурттап чораан. X дугаар векте Кидань аймаа күштелип, хөөреп келгеш мырыңай Кыдаттың соңгу чүгүн эжелеп алган турган. XII векте Киданьның төрези дүшкен, ол үеде Чжурчжень деп аймактың улузу аажок кедерээн турган. Чжурчженьнерге дүжүп бербес дээн кидань маадырларны Елюй Даши деп кижи баштап алган турган. Елюй Даши 200 мадыры-биле соңгу чүкте татарларже дезипкен, Калгага ол ызырынмаан. Соонда, хамык улузу-биле Елюй Даши чөөн чүкче көже берген, Тянь-Шаньга ол Си-Ляо деп күрүне тудуп алган.
Кидань аймактың улузу Каңгай, Алдай чуртунче көже берген деп чугаа кыдат бижиктерде чок-тур.

Амгы үениң улузу

Амгы үеде мусульман чоннарда «найман» деп төрел-бөлүктүң улузу бар. Ол болза Казахтарның найманнары, Кыргызтарниң найманнары, Хазарейлерниң найманнары. Буряттарда база найман деп сөөктүң улузу турган.

Үндезини

1. Найман. Страницы 877-878, НАЙМАН-НАКАЭ, Том 9. МАЛЬТА - НАХИМОВ. Советская историческая энциклопедия. Издательство: Государственное научное издательство "Советская энциклопедия". Всего 16 томов. Место издания: М. Год издания: 1966. Количество страниц: 508 с.
2. Кормушин И. В. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета им. Н. Ф. Катанова, 2004. – 336 с. ISBN 5-7810-0279-0
3. Б. И. Панкратов Образцы переводов из "Юань-чао би-ши" (подготовка к печати и предисловие Ю. Л. Кроля). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9
4. http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Rasidaddin_2/kniga1/frametext3.html Рашид-ад-Дин. Сборник летописей «Джами ат-Таварих». Раздел третий. «О тюркских племенах, из коих каждое в отдельности имело (своего) государя и вождя, но у которых с тюркскими племенами, упомянутыми в предшествующей главе, и с монгольскими племенами большой связи и родства не было, хотя по типу и языку они были к ним близки». Племя найман, которого имеется несколько ветвей.
5. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/X/Liao_si_II/frametext8.htm История железной империи Ляо (История династии Ляо). Ляо Ши (Дайляо Гуруни Судури). Тетрадь VIII. Часть вторая.