Сувурган

Боробудур сувурган, Индонезия

Лхасада Потала бертинде сувурган, Төвүт

"Алды Аянның пагодазы", Ханчжоу, Кыдат

Сувурган (орус. Сту́па, санск. स्तूप, stūpa IAST, «макушка, куча земли, камней, земляной холм», төв. чортен, моол. суварга(н), бур. субурган) — делегейге тайбыңны быжыглаарынга эки салдар чедирер тураскаал, ол сагыш-сеткилдиң арыг байдалын – Чырыткылыг Угаанны – илередип турар.

Тургузуу

Сувурганның иштинге бүгү Буддаларның мага-бодунуң, сөс-домааның, угаан-медерелиниң демдектери болур хола бурганнарны, дойдан кылган овур-хевирлерни (цаца), судурларны болгаш ховар эртине бүдүмелдерни болгаш эт-херекселдерни долдур суп каар, ынчангаш сувурганда үш үениң болгаш он чүктүң Буддаларының, Бойдусады-ларының Сүр-Күжү, Алдар-Ады мөөңнеттинген болур. Бүгү кызыгаар чок Октаргайның делгемнеринге безин сувурган энергия-күш-шыдалы-биле чаагай эки салдарны чедирип шыдаар.

Ажыы

Сувурганны тударының кол чылдагааны амылыгларга оларның сагыш-сеткилинде хир-чам, багай бодалдар, коргуушкун болгаш дүвүрелдерден хосталып алырынга дузалаары болгаш ол хай-бачыттарның орнунга арыг-чаагай сагыш-сеткилди оттурары. Бо бүгү дээрге-ле Дээди Чырыткылыг Угаан байдалын чедип алырынга белеткел-дир.

«Сувурганга кым чүдүүр дээш кээр болдур, ол кижиниң чүрээ оожургаар, өөрүшкү-маңнай сеткилин дола бээр. Сагыш-сеткили оожум, амыр-тамчыкты тып апкан ол кижилер өлүм соонда, кажан мага-боду эстип-хайлып каарга, Дээрлерде Аас-Кежик Оранынга катап чаяаттынар» деп Будда Бурган ынчаар чугаалап каан чүве-дир. Ынчангаш сувурганга чоокшулап келгеш, арыг сеткилинден чүдүп, сүзүглээр болза эки.

- Сувурганны долгандыр кылаштап, хораалаан кижиге чеди янзы буян-кежик кээр: Дываажаң оранынга барып төрүттүнер, мага-боду чараш болур, чыргалдыг боор, эртем-билиглиг, бай-шыырак, эрге-дужаалдыг, каң дег кадык-шыырак болгаш аас-кежиктиг узун назылаар.

- Сувурганга баргаш, олче углай анаа холдарын тейлей тудуптарга безин бир хүн иштинде бай-шыдалдыг чурттаарының үүлезин бодунга тургузуп аар.

- Сувурганга баргаш, бажын доңгайтып азы черге калбара дүжүп чаңгыс катап безин тейлээрге ол кижиниң мурнунга хүндүткелче орук ажыттына бээр, келир назынында Өөредигни сайзырадып, тарадыр Хаан кижи бооп төрүттүнер.

- Сувурганга кадак, чалама сунуп, артыш, шаанак, күжү кыпсып, хей-аът туктары өргээн кижи бай-шыырак болур болгаш сес улуг айыыл-халаптардан: оттан, сугдан, демир кинчиден, үптекчилерден, араатан амытаннардан, чыланнардан, арзылаңдан, чаандан камгалалдыг болур, ол кижи аарывас-аржывас, харамнаныр деп чүве билбес, алыксак-чиксек эвес кижи боор.

- Будданың сувурганын кым чугайлап, септээр болдур, бурганнар азы кижилер оранынга ол кижи аас-кежиктиг узун назылап чурттаар, угаан-медерели, мага-боду кадык-шыырак болур, човулаң көрбес, черниң кежиин четтирер бай-шыырак кижи боор.

- Сувурганны кым-даа аштаар, арыглаар болза, ол кижи даштындан көөрге аажок чараш, арыг-силиг болур, бадымаа деп чечек дег кайгамчык чырып турар арын-шырайлыг боор, очалаңның четпес-тудуу чүүлдери оон чайлай бээр, ол кижи частырыг кылбас болгаш шииткелге таварышпас боор.

- Бир эвес сен сувурганны бодуңнуң холуң-биле тудуп, тургузуп каар болзуңза, ооң мурнунда аваңның азы ачаңның амы-тынынга чедип каан-даа болзуңза, ол кара үүледен бодуң арыгланы бээр арга-шинектиг боор сен.

Безин чадаарда сувурганга дээптерге азы олче анаа көрүптерге безин, ооң дугайында Өөредиг дыңнап азы сактып бодаптарга безин, ооң хөлегезин таварып эртерге азы оортан кээп турар хаттың агымынга безин таваржы бээрге, ол кижи бо чуртталгазында аас-кежиктиг болу берип болур болгаш келир үеде долу Оттуушкун байдалын чедип ап шыдаар.

Сувурган-биле кожа тургаш, бүгү-ле амылыг амытаннарның буяны, аксының-кежии дээш эки күзелдер бодап, йөрээлдер ыдып болур бис. Сувурган чанынга бистиё сактып, бодаан күзелдеривис каш-каш катап күштүг болур болгаш бистиё аёаа бодаан күзелдеривис бүгү амылыгларга чүгле эки чүвени бодарадып бээр.

Сувурган чанынга арага ижип болбас, арага чажып болбас, өргүл кылдыр арага, таакпы өргүп болбас, оък-чемзек, бижек база өргүп болбас, эр-херээжен харылзаа кылып болбас, бо нүгүлдүг үүлелерни кылып база сувурганны үрегдеп, анаа хора чедирген кижи бо чуртталгазында аас-кежик көрбес боор, частырыын эдери болдунмас, келир назыда кудуку Тамы оранынга катап төрүттүнер болгаш оон үнүп шыдавас болур.

Ынчангаш сувурган чанынга ак сүт чажып, чалбарып, ак, көк кадактар баглап, далган-тараа, ак чемнер өргүүр болза эки.

Чамдыкта шо-төлгеге «Сувурган арыглаар болза эки-дир!» деп чүве дүжер, ында бир сувурганны аштап-арыглаар силер дээрге, ол бистиң эвес, өске аймактың-дыр дээр. Кылган улус буянныг үүлени боттарынга тургузуп алган-дыр, ам улаштыр өске улус база буяндан чыып ап болур, арыг сеткилинден сүзүглеп, аштап, арыглап, чугайлап азы будуп каар болза, буян боор. Сувурганны кым туттуруп кааны чугула эвес, ол тыва чоннуң өнчүзү-дүр, кижи бүрүзү ону аштап-арыглап, хүндүлээр болза эки.

Дөзүк

1. Тыва Республиканың Камбы-Лама эргелели
2. "Сарыг Шажын Тывада" сеткүүл. СУВУРГАННЫ СҮЗҮГЛЕП-ХҮНДҮЛЭЭРГЕ, ООҢ БУЯНЫ, АЧЫ-ХАВЫЯАЗЫ