Тарымал тоорук
Тарымал тоорук (бөдүүн чугаада —кара тоорук) — чангыс чылдың үнүжүнуң үрезини (Helianthus annuus). Бир дугаарында үс кылыр дээш бүдүрүп турар,а үс аъш-чем кылырынга база оон-даа оске чүүлдерге ажыглаттынып турар.
Тарымал тоорук бүдүн делегейде тарыттынып турар.Делегейде тооруктуң улуг бүдүрүкчүлери-Украина,Россия болгаш Аргентина болуп турар.
Тургузуу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
100 грамм хоорбаан тоорук кижиниң хүнде чиир Е витаминиң нормазын 130% хандырып турар.(тооруктуң байы витамин Е болуп турар), 70 % — витамин B5, 40 % — витамин B6, 35 % — витамин B3,39 % — белокта, 44 % — клетчаткада, 115 % — фосфорда, 113 % — селенада, 92 % — честе, 35 % — цинкте, 32 % — магнийде, 24 % — калийде,21 % — демирде[1][2]. Бо чем хөй каллорийлиг: чартык кезии чемиштиг бүдүмелдери үс холумактыг, энергия үнези 580 ккал болуп турар[2].
Хооруп каан тоорук,хоорбаан тоорукка бодаарга эвээш ажыктыг витаминнерлиг. Өңү,чыды болгаш амданны тоорукту кайы-хире хоорганындан болгаш дузаанындан хамааржыр.
Белеткели[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Үезинде тараан тоорукту сентябрь айның эгезинде чыып эгелээр.Ол үеде агаар-бойдус талазы-биле дыка таарымчалыг хуннер болур,таарымчалыг кылдыр деңнеп каан шыкка тооруктар шынарлыг болур.Дүжүттү чыырда бир айның чартыы херек.
Шөлден аштап каан тооруктарны тускай черже чедирер.Аңаа таарымчалыг агаар болгаш эптиг техника-биле кылып турар.Тускай черге будүрген тоорук лабораторлуг шинчилелди эртер. Шыгы эвээш болгаш богун эки арыглап каан болган тудум, ол амданын хевээр атырар.
Складка,хоорарын манап турда.тооруктарны бүдүн шөлге одуруглап салып каар.Одуруг бүрүзүнге таарымчалыг агаарны берип турар.Эки изиг-демирлерге тоорукту шупту талазындан чылыг агаарга болбаазырадыр.Белен тоорукту стаканнарга болгаш хаптарга хаптап турр.
Ажыглалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
| Делегейде тарымал тоорукту чылдар-биле кылып турары (муң. тон) | |
|---|---|
| 1965 | 7985 |
| 1970 | 10 046 |
| 1975 | 9873 |
| 1980 | 13 656 |
| 1985 | 18 860 |
| 1990 | 22 705 |
| 1995 | 26 298 |
| 2000 | 26 498 |
| 2005 | 30 729 |
| 2010 | 31 520 |
| 2011 | 40 836 |
| 2012 | 37 217 |
| 2013 | 44 596 |
| 2014 | 41 335 |
Дүрүм аайы-биле,Как правило, в пищу употребляются крупные семена немасличных сортов подсолнечника. Тоорукту чиирде диштер дузазы биле чиир , ону казыптарга дашты адырлгаш иштинде читтингир урези ни ааска артып каар..Хөй чурттарда тарымал тоорукту шөлге аарыкчылап чиир кылдыр санап турар, тоорукту маргылдаалар болурга шөл даштыынга садар.
Үен-даян тоорукту казыырга диштер урелип болур.
Тоорукту өстургеш чемнерге холуп турар.Чууруп каан тоорукту чөөн таланын чону чигирзиг чемнер кылып турар-халва болгаш козинак.
| Чери | Чурт | млн тонн | Чурттун шөлү(км²) |
|---|---|---|---|
| 1 | Украина | 10,13 | 603 550 |
| 2 |  Россия
|
9,03 | 17 075 400 |
| 3 | Китай | 2,38 | 9 596 961 |
| 4 | Румыния | 2,19 | 238 391 |
| 5 | Аргентина | 2,06 | 2 780 400 |
| 6 | Болгария | 2,01 | 110 994 |
| 7 |  Турция
|
1,64 | 783 562 |
| 8 | Венгрия | 1,60 | 93 028 |
| 9 | Франция | 1,56 | 632 759 |
| 10 | США | 1,00 | 9 629 091 |
| Делегейниң дүжүдү | 41,34 |
Үс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тоорукту аштаарда тускай машиналар ажыглаар..
Үс бүдүрүп турар заводтарда аштап каан үрезиннерден үстү болбаазырадып турар.Үсту аңгылааш,артып калган богун мал-маганга берип турар.
Солун фактылар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тарымал тоорукту садарын болгаш казыырын 1919 чылдың чайын Харьковка садарын хоруп турган,Деникин шупту Россияның "багай чүүлдерин" оларда көрүп турар деп хопка бүзүрээш ынчалган.
Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- ↑ Nutrition Facts and Analysis for Seeds, sunflower seed kernels, dry roasted, without salt (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ 2,0 2,1 Show Foods (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ UN FAO Corporate Statistical Database (англ.) (чедимчок шөлүг — төөгү). UN FAO (2015). Хынаан 5 Сес айның 2016. Архивтээн 2016 Сес айның 17.
Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- Подсолнечное семя // Товарный словарь / И. А. Пугачёв (главный редактор). — М.: Государственное издательство торговой литературы, 1959. — Т. VII. — Стб. 169—170.