Тос дээр

Тос дээр – дээрге тываларның ыдыктыг хамаарылгазын көргүскен "тос ыдыктыг чүүл" деп билиишкиннериниң бирээзи.

Чижээ: эрги шагның чүдүлге чалбарыында мындыг сөстер бар: Тос дээрим, өршээ!

Утка

Тываларның ада-өгбелери тос дээрге чүдүп чорааннар, ол чүл дээрге агаар-бойдустуң хай-халавы болгаш магалыг-чаагайы ол-ла тос дээрниң уундан келир деп билир чорааннар. Ол дээрлерниң аттары болгаш өң-чүзүнү аңгы-аңгы.

• Көк дээр – ындыг өңнүг турда, улуг хат болбас.

• Ак-көк дээр – ындыг өңнүг турда, дыка үр үеде чаашкын дүшпес, оон кедерезе кааңнап болур.

• Аяс дээр – ол кончуг айыылдыг, бир кезек үеде ыржым-шыпшың тургаш, ооң соонда улуг чаъс чаар, улуг соок болур, улуг хар чаар дижир.

• Сылдыстыг дээр – мында болза дүне када дээрде улуг-биче сылдыстарның тода-тода көстүрү болур. Сылдыстар караа чидиирге, кыжын соор болгаш чайын кааңнаар дижир.

• Кара дээр – ындыг өйде дүне када сылдыстар, ай, шолбаннар көзүлбес болур. Дээр ынчап барганда ондагайлыг: кыш шагда улуг хар чаар болгаш чут бооп болур, чай шагда ак чаъстар чаар болгаш үер-халап болур.

• Булуттуг дээр – мында болза хүндүскү дээрни ынчап турар. Дээр булуттаарга, чер кыры ыржым апаар дижир.

• Деңгерлерниң дээри – ол дээрге эң шыырак хамнар хамнап чедер дижир. Дээрлерниң дээринде улуг сылдыстар, улуг делгемнер бар дижир.

• Азар дээр – ол болза үстүү оранда бир дээрде азарлар деп төрел аймак чурттап турар. Азарлар-биле кады хоорлар деп улус база чурттап турар дижир, бир чамдыкта олар черге дүжүп келир, оларны хамнар көрүп болур.

• Ак дээр – тос дээрниң ырак үстүнде Ак дээр бар. Шаг шаанда ак дээрниң херели дегген хадың ак тостуг болган, ынчангаш хадыңга чаңнык дүшпес дижир.

Тос Дээрим, өршээ!
Долаан бурганым,өршээ!
Довурактыг черим,өршээ!
Тос таңдым,өршээ!

Дээрге чүдүүрүнүң кол утказы болза тос дээрлерниң ээлери чер кырында чурттап турар кижилерге кадыг-дошкун болбаңар, хай-халап болдурбаңар деп чүдүп турары болур.

Тываларның бурунгу өгбелери дээрниң өңүн көрүп тургаш, кажан, кандыг агаар болурун баш бурунгаар билип ап чорааннар.

Дөс

Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.