Тос эртине

Тос дээр — тываларның эртинелерге ыдыктыг хамаарылгазын көргүскен "тос ыдыктыг чүүл" деп билиишкиннериниң бирээзи.

Утка

Эрте шагдан бээр тыва чоннуң онзалап үнелээр тос эртинези бар. Ол тос эртине тоолчургу чугааларда, тоолдарда бир-лемаадырның үнелиг эди бооп турар. Оон ыңай тыва хамнарның алгыштарында ол-ла тос эртине бир кол чүве бооп турар.

Тос эртинениң аттары бо:

1. Алдын
2. Мөңгүн
3. Шуру
4. Чинчи
5. Оюу деп көк-ногаан даш
6. Каң
7. Чес
8. Көк даш
9. Туң

Тыва чоннуң амыдыралынга ол тос эртине бар бооп турганын улуг назылыглардан дыңнап бижээн төөгү чугаалар бадыткап турар.

“Ашакка баар уругга мөңгүн чүстүкту ада-иези шевер дарган кижиге кылдыртып бээр. Мөңгүн чүстүктүг уруг иштели бергеш, чиик адак божуур дижир”. (Доңгак Барыкаан Хуралбайевна чугаалаан.)

Кызыл шуруну боошкун иштинге шыгжап чоруур кижини көрген мен. Кызыл шурулуг кижи беш чүзүн малдыг болур.

Шаандагы шагда тыва сыртык арнын ак, кызыл, көк өңнүг чинчилер-биле каастап каан турган.Балдыры шыырак улус сыртык арнының ортузунга кызыл шуруну чыпшыр илип каар. Чинчилиг сыртык эдилээн ашак-кадайның ажы-төлү көвей болур дижир.

Оюу деп эртине даш бар, өңү ногаан. Оюу деп дашты былгаар хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, аптара иштинге шыгжаар.

“Эр бооп төрүттүнген кижи каңдан кылган бижектиг болур. Каң бижектиг эрге оък дыынмас, аза халдавас болгаш ирбиш чагдавас дижир”. (Моңгуш Бора-Хөө Келдегейович чугаалаан.)

Чес изиг тыныштыг дижир. Бистиң черниң дарганнары честен билектээш кылырын көрүп чораан мен. Чес билектээштиг кижиге куяк аарыг дегбес дижир. Чес билектээштиг кижи кызаңнаашкын бооп турда дашкаар үнмес, бажынче чаңнык дүжүптер дижир.

Көк даш кимжиниң амы-тынын камгалаарэртине. Курбусту хайыраканчер кырынга мөңге ногаан дашты, артышты, шаанакты, шивини, пөштү, хадыны болгаш чойганны чаяган дижир. Көк дашты былгаар азы хаш хап иштинге суккаш, аксын так боггаш, сыртык иштинге шыгжаар.

Туң дээрге кижиге багай чүве чагдатпас эртине дижир. Хам кижинниң Күзүнгү ээренниң кидис хавының аксынга туңну чыпшыр илип каан болур. Уругларның куъдун камгалаан Эмегелечин ээренниң бир азыынга туңну чыпшыр илип каан болур.

Тывага эртине дашка чүдүүр, бүзүрээр болгаш салгалдан салгал дамчыштыр хумагалап эдилээр чорук шагдан бээр туруп келген

Дөс

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.