Уатт, Джеймс

Википедия деп сайттан

Джеймс Уатт

англ. James Watt

Төрүттүнген хүнү: 1736 январьның 19(1736-01-19)[1][2][3][…]
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү: 1819 августтуң 25(1819-08-25)[4][5][6] (83 хар)
Мөчээн чери:
Чурт:
Эртем сферазы: машиностроение[d], паровой двигатель[d], изобретение[d] биле создатель инструментов[d][9]
Ажыл чери:
Альма-матер:
Шаңңалдары:
Хол үжүү: Подпись

Джеймс Уа́тт (англ. James Watt; 1736 январь 19 (30) — 1819 август 19) — шотланд инженер, чогаадыкчы-механик.

Шыдалдың бирги хемчээлин чогаадып ажыглалче киирген — аът күжү. Ооң ады-биле шыдалдың эге хемчээлиң адаан — ватт.

Ньюкоменниң бустуг машиназын экижиткен. Ийи кылдыныглыг бүгү талалыг бус машиназын чогааткан. Уатттың ажылдары үлетпүр хувискаалын баштай Англияга барымдаалааш, а ооң соонда бүгү делегейге нептереткен.

Эдинбургтуң хаан ниитилелиниң (1784), Лондоннуң хаан ниитилелиниң (1785) кежигүнү, Парижтиң эртемнер академиязының кадагааты кежигүнү (1814; эртем корреспондентизи кылдыр 1808 чылдан тура).

Намдар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уатттың кырган-ачазының адазы Абердинширден, ол көдээ ажыл-агыйга ажылап турган. 1644—1647 чылдарның хамаатылар дайынынга ковенантёрлар талазынга дайылдажып тургаш, ол чок апарган. Ооң черин, эт-хөреңгизин база бажыңын хавырып апарган, а ооң Томас оглун, Уатттың кырган-ачазын, Гринок чоогунда, Ферт-оф-Клайд ээтпектиң эриинге, чурттап турган төрелдери азырап алган. Томас Уатт чон аразынга хүндүткелди чаалап алган, математика болгаш далайга эштиишкин эртемнерин башкылап турган, округтуң кол шииткекчи болгаш хүрээ чөвүлелиниң дарга албан-дужаалынга ажылдап турган. Ооң оглу, Джеймс, келир үениң чогаадыкчызының адазы, хөй талалыг салымныг турган: хемелер тудуп, хемелер эт-хөреңгизи болгаш дергилелин шыгжаар складтыг турган, далай талазы-биле садыглажылгага киржип турган, боду янзы-бүрү херекселдер болгаш механизмер чогаадып, септеп турган. Гриноктуң пристанынга бирги быра-кранны ол туткан. Чогаадыкчының иези, Агнес Мюрхед, бай төрел-аймактан уткалган, дыка эки эртем-билигни чедип алган. Ада-иези ийилдирзи пресвитерианнар турганнар.

Чаш үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Джеймс Уатт-хеймер 1736 чылдың январь 19-та Гринокка төрүттүнген. Төрүмелдинден кадыкшылы кошкак турган. Эгезигде бажыңга өөредилге эртип турган: иези ону номчуп, а адазы бижимелге, арифметикага өөредип кааннар. Кезек када Гриноктуң ортумак школазынга өөренип бар чыдырда, ооң кошкак кадыкшылы болгаш могап шылаары дээш өөренмейн барган. Ада-иези ону школага өөренирин албадавайн турганнар, чүге дизе ооң оглу шупту күзээн херек чүүлдерге боду өөренип алыр деп бодап турганнар. Уатт чажыттары-биле ойнаар магадылалы чок турган, ооң даштыгаа чаңгыс борбак кылыр чүүлү дээрге – балыктаары. Чылдың хөй кезиинде өрээлинге олурбушаан, бот-өөредилгеге алдынган турган. Бир катап адазының эжи одаг чанынга чугай-биле шыйыглар болгаш булуңнар чуруп турар оолду көргеш, айтырган: «Төлүңерге анаа-ла үе чарып турар-дыр, чүге школаже чорутпайн тур силер?» Джеймс Уатт-улуу харыылаан: «Ооң дугайында далажып бодаваңар; чүнү ол кылып турар-дыр, баштай көрүңер даан». Шынап-ла көөрге, ол Эвклидтиң бодалгаларын бодап олурган-дыр.

Элээди оол тургаш астрономия, химиктиг дуржулгаларга сонуургап шенээр турган, бүгүдеге холу-биле чүүлдер чогаадып кылыр турган, ынчангаш долгандыр улузундан «чүнү-даа кылып билир мерген» деп аттыг апарган. Ооң адазы аңаа бызаңчы херекселдер боодалын белекке бээрген, а ооң-биле Джеймс адазының чогаадып турган янзы-бүрү механизмнериниң болгаш херекселдериниң модельдерин чазап үндүрүп турган.

Эге школаның доостур үези кээрге Уатт гиназияже кирип алган. Аңаа баргаш латың өөренип эгелээн, математикага билиглерин улай экижидип ап, ам-даа улуг сайзыралды чаалап алган. Номчуттунары база көвүдээн, ооң чаңының бир чырык талазы дээр болза, номчаанының шуптузун чыгыы херек кырынга хынаар турган.

Өөредилгези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чогаадылга ажылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ньюкоменниң машиназы
Уатт-тың конденсаторун ажыглаан Ньюкоменниң машиназы
Уаттың бирги конденсатору. Эртем музейи (Лондон)

Оттуг машинаның дескиндириглиг шимчээшкинин долгакчылар механизми-биле достуруп шыдаптар аргалыг мен, ынчангаш олар күзээни-биле аай-дедир шимчеп болурлар; дугуй-даа, илчирбе-даа, сыптааш-даа чокка-ла; херек күшке дорт өйлээн бустуң эң эки ажыглалын көргүзер боор…

Уатт бир катап чаа механизмниг тускай модельди тудуп көргүскен, ооң адын — долгааш дээр (англ. crank, орус. кривошип).

Ниитизи-биле өске үүрмек чаартылгалар дузазы-биле ук чогаадылга бустуг машинаның бүдүрүкчүлүүн дөрт дакпыр ажыр көдүрген[10]. Оон ыңай, машинаның бодун удуртуру элээн белен апарган.

Патенттер дээш шүүгү сайгарылгалары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чаа машинаның шупту эки талалары илдең көскү апаарга, ооң шынары бак янзы-бүрү хоолгалары тыптып келгеннер. Машинаны садып эглеээр болза, ооң орулгазы хөй акша экээп болур турган, ынчангаш биче-даа бол Уаттың машиназы дугайында билир кижилер акшасырааш, ону боттары чогаадып эгелээннер. Уатт болгаш Болтон машинаның меге хоолгалары удур тулчуп эгелээн, чүге дизе оларның фирмазынга багай салдарлыг аппарган, а оон немей меге өттүнген машиналарын ажыглаары шуут айыылдыг. Шүүгү таварыштыр сайгарылгалар хөй үе чиир болгаш ону сайгарарда херек ашка чарыгдалдары муң-муң чедип турган, ынчалза-даа ол шупту сайгарылгаларны Уатт болгиш Болтон удуп ап, эргезин камгалап ап турганнар.

Кырган назыны[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Уаттка тураскаал, тудукчузу – Френсис Легат Чантри.
1769 чылдың патентизи.

Уатт көвей талазындан чаяанныг болган, дылдарга салымныг болгаш хөй номчутунар турган. Вальтер Скотт бир чогаалының эге сөзүнде Уатт-тың, ооң сөөлгү чылдарында билчир турганнар, янзы-бүрү билиглеринге магадап демдеглээн.

Кыраан назыныда Уатт скупльтурлуг чогаалдар хоолгалаар машина чогаадып, сайзырадып турган. Чогаадыкчы боду ону эйдограф деп адап алган. Ук механиктиг херексел барельефтер, медальоннар, статуялар, бюсттар, савалар болгаш янзы-бүрү дыка нарын хевирлиг чүүлдерни бедик ылаптыы-биле хоолгалаар турган. Ол машина-биле Уатт XVIII чүс чылдың төнчүзүнден эгелеп ажылап келгеш, ону тергиин хевирин чүгле чуртталгазының төнчүзүнде кылып алган.

83 харлыында мөчээн, хөөржүткен чери болза – в Хэндсвортта (англ. Handsworth) ажылдап турар церковь (англ. St Mary's Church). Удаваанда Вестминстер аббатствога Уаттка улуг дээн тураскаал тудуп каан – ону салым-чаяаанныг скульптор Френсис Легат Чантри күүсеткен. Чоорту ол тураскаалды Ыдык Павелдиң Соборунче көжүрген.

Уатт-тың ады-биле Гринокта колледжти болгаш тураскаалдыг библиотеканы адаан (библиотеканың тударынга бодунуң хуузун киирген-дир).

Ачы-хавыяазын үнелээни[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1784 чылда Уатты Эдинбургтуң хаан ниитилелиниң кежигүнү кылдыр бадылаан. 1787 чылда Роттердамда философтуг ниитилелдиң (англ. Batavian Society) кежигүнү кылдыр бадылаан. 1806 чылда Глазго университеттиң эрге талазы-биле хүндүлүг доктору апарган. 1814 чылда Францияның эртемнер академиязы ону кадагааты кежигүнү кылдыр бадылап алган.

Мөчээниниң каш чыл бертинде Англияның чазаа Уатт-ты ооң төрээн черин алдаржытканы дээш ачы-хавыяазын барымдаалап барон деңнелин тыпсыр деп шиитпирлээн, ынчалза-даа ол ону ойталаан. Айның ниитилели деп тускай ниитилелдиң кежигүнү турган — Бирмингемге 1765-1813 чылдар дургузунда чыыштар эрттирип турган, британ Чырыдыышкынның сураглыг төлээлериниң (чижээ, ооң аразында үлетпүржүлер, бойдус философтары болгаш эртем-билиглиглер бар) төре деңнел чок эртемденнер ниитилели бооп турар-дыр.

1935 ч. Делгей чергелиг астрономия эвилели Уаттың ады-биле Айның көскү талазында турар кратерни адаан.

2009 чылдың май 29-та Англияның Банкызы чарлааны-биле, 50 £ үнелиг Уатт болгаш Болтоннуң чуру бар саазын акша үндүрүп эгелээр. Амгы үеде ук саазын акша чырыкче үнүп келген болгаш аргажылгада, саарылгада долу эргелиг чоруп турар.

Ватт[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чурттап турган үезинде Уатт тургаш шыдалдың эге хемчээли кылдыр «аът күжү» деп дың хемчээлди сүмелээн. 1882 чылда Британияның инженерлер ассоциациязы ооң фамилиязын шыдалдың эге хемчээлинге тывыскан. Ол болза – кижи адын эге хемчээлге тывысканы – төөгүде бир дугаар болган таварылга-дыр.

Улай көр.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Ниити шыдал
  • Чергелешкен шимчээшкинниң механизми
  • Ваттың механизми
  • Пневматиктиг институт
  • Бустуг машинаның төөгүзү (англ. History of the steam engine)

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

 

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Петрушевский Ф. Ф. Ватт, Джемс // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Уатт // Большая советская энциклопедия: В 65 томах / гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1947. — Т. 55 (Трихоцисты — Украинское искусство). — 45 000 экз.
  • Топсель — Уженье. — (Улуг совет энциклопедия : [51 т.] ; т. 43).
  • Уатт, ДжеймсУлуг совет энциклопедиядан чүүл. И. Я. Конфедератов. 
  • Храмов, Ю. А. Уатт Джеймс (Watt James) // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — С. 267. — 400 с. — 200 000 экз. — ББК 22.3гя2. — УДК 53(G).
  • Каменский А. В. Джеймс Уатт. Его жизнь и научно-практическая деятельность // Гутенберг. Уатт. Стефенсон и Фултон. Дагер и Ньепс. Эдисон и Морзе: Биографические повествования. / Н. Ф. Болдырев. — 2-е изд. — Челябинск: Урал, 1995. — 25 000 экз. — ISBN 5-88294-066-4.

Айтыглар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]