Углаарының падежи
Углаарының падежи.
Углаарының падежиниң кожумактары -че, -дыва. Хамык кожумактарның немежир чуруму мындыг:
| Падежтиң янзызы | Дөстүң сөөлгү үнү | Кожумактың янзылары | Чижектер |
|---|---|---|---|
| Углаарының 1-ги падежи | дүлей -м, -н, -ң, -л болза | -че | орукче хүнче |
| ажык азы -г, -р, й болза | -же | кажааже хоорайже | |
| Углаарының 2-ги падежи | дүлей болза | -тыва -тиве -тува -түве | шаттыва эштиве хостува көштүве |
| ажык азы аяар болза | -дыва -диве -дува -дүве | хадыдыва херимдиве ховудува бөрүдүве |
| Падеж янзызы | Айтырыы | Чижээ |
|---|---|---|
| 1-ги падежи | кымче? кымнарже? чүүже? чүлерже? кайнаар? |
малчынче, малчыннарже хемче, хемнерже хемче |
| 2-ги падежи | кымдыва? кымнардыва? чүүдүве? чүлердиве? |
малчындыва хемдиве, хемнердиве |
Углаарының падежинде чүвелер аттары мындыг уткаларлыг:
1. Кылдыныгның кымче азы чүүже угланганын көргүзер: студентиже, даараныкчыже, башкыже. Ынчан чүве аттары домакка немелде болур.
Чижектер.
- Уруглар кыдырааштарын башкызынче дамчыдыпкан.
Чечектерже шалың октаар
Четчир чаашкын болур дээн мен.
(С. Данилов. Эзир ышкаш чуртталгамны. Очул. А. Даржай.)
2. Кылдыныгның угланган черин көргүзер: шынааже, дөргүнче, кудукче, дагже. Ынчан домакка байдал болур.
Чижектер.
Талагырда тайгадыва
Дадай дивейн чоруптар мен.
(С. Данилов. Хоорага хоочуразымза. Очул. А. Даржай.)
- Өөр көге-бугалар суг ижер дээш дөргүнекче ужуптар.
Углаарының падежи ийи янзылыг: -че, -же кожумактыг база -дыва .. деп кожумак база бар. Амгы үеде -че, -же кожумактыг янзызы колдап хереглеттинип турар. Ооң кожумаа "че" деп угланыышкын көргүзүп турар дузалал сөстен укталып тывылган. Ол кожумактарның чымчак ажык үнү кадыг ажык үннерге аяннашпас. Ынчангаш ук кожумактарны "че" деп дузалал сөстен укталганын херечилеп турар: "кичээлче", ынчалза-даа "тарааже" (<тараа-че). Аас чугаага -че деп кожумакты кадыг вариантылыг кылдыр адаптар таварылгалар бар.
Ийиги углаарының падежиниң кожумаа тыва (<тып-а) деп кылыг сөзүнден тывылган деп бодалды Н. Ф. Катанов илереткен: чердиве (<чер тыва), ховудыва (<хову тыва).
Диалекти
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Совет үеде дыл шинчилекчилери солун чүве эскерген. Тыва чугаада углаарының кызыы ажыглаттынар падежтери турган. Соңгу-чөөн (тожу) диалектиде -гыды/... кожумактыг: хемгиди. Кара-Хөлде -была/... кожумактыг: аътпыла (< аът-биле).
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.