Фразеология

Википедия деп сайттан

Фразеологиябыжыг сөс каттыжыышкынының дугайында өөренир эртем. Ол, дыл эртеминиң бир улуг адыры болуп турар-дыр.

«Фразеология» деп термин ийи грек сөстен тыптып тургустунган, ол болза φράσις + λόγος тур.
φράσις — чугаа, ол-ла сөс хамаарыштырарының падежинде: φράσεως — чугааның, λόγος — өөредиг[1].

Фразеология эртеминиң шинчилээр чүвези болза: быжыг сөс каттыжыышкыны (азы фразеологизм), чечен сөстер, үлегер домактар, нарын сөстер болур.

Төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шагдан бээр улус кыска, быжыг каттыжылгалыг сөстерже сагыш салыр чораан. Ындыг сөстерниң утказында экспрессиялыг, эмоциялыг аян бар. Дыка үр үе иштинде фразеологизмнерни дыл эртеминиң лексикология дээр адыры шинчилеп турган. Баштай эртемденнер быжыг сөс каттыжыышкынарын чүгле сөстүк кылдыр бөле чыып алып турган. Фразеологизм деп чүвениң теоретиктиг шинчилелдерни кым-даа кылбайн турган.

1909 чылда Швейцариадан Шарль Балли деп кижи франсуз дылды шинчилеп көргеш, ында 2 аңгы сөс каттыжыышкыннын эскерген.
1 дугаары дээрге, сөс каттыжыышкынын тургузуп турар сөстер домак иштинге белен чарлып үзүктели бээр турган. Ындыг сөс домак иштинде өске сөстер биле каттыжып алгаш, чаа комбинациялар көргүзүп турар-дыр.
2 дугаары дээрге, домак иштинде үргүлчү-ле эжеш турар сөстер-дир. Эжеш чоруур сөстер кандыг бир чаңгыс утканы илередир болур чүве. Колдуунда ындыг сөстер каттыжылгазы доора уткалыг болур чүве.
Шарль Балли хамык шинчилеп өөренген сөстерин ийи бөлүкке чарган. Бир дугаар бөлүктү ол «хостуг сөс каттыжыышкыны деп адаан», өскелерин «фразеологтуг каттыжылга» деп адаан. Шарль Баллиниң соонда, европага фразеолгогизм сөстерниң теоретиктиг билиглерин кым-даа орта шинчилевээн.

Орус чуртунга хамык дылдарның фразеологиязын 1960-н чылдардан эгелеп тода шинчилеп эгелээн. Ол үеде фразеологияга хамаарышкан хөй-ле эртем ажылдары бижиттинген турган. Орус фразеологияны В. В. Виноградов, Б .А. Ларина, С. И .Ожегов, Н. М. Шанский, В. Л. Архангельский суглар кедергей шинчилээн.

Түрк дылдар фразеологиязынче эртемденнер 1950 чылдар эгезинде сагыш салган. Эң бир дугаарында, казах дылда бар быжыг сөс каттыжыышкынарын К. С. Кенебаев шинчилээн[2].

Тадар дылдың фразеологиязын Г. Х. Ахунзянов кончуг топтуг шинчилээн[3]. Ол кижи тадар дылдың улуг фразеологтуң сөстүүн чыып тургускан.

Азербайджан дылының фразеологизимнерин Г. А. Байрамов деп кижи шинчилээн. Ол кижи бодунуң ажылында азербайджан дылдан аңгыда, Орхон-Енисей бижиктерин, Махмуд Кашгариниң бижээн "Диван-лугат-ит-турк" деп номун сайгарып көрген. Г. А. Байрамовтуң бодалы-биле: "түрк дылдарда быжыг сөс каттыжыышкыннары бот-боттарынга дөмей болуп турар-дыр, ооң аңгыда ындыг сөстер эрте бурунгу шагда тывылган болуп турар-дыр[4].

С. Н. Муратов "Устойчивые словосочетания в тюркских языках"[5] деп бодунуң ажылында фразеологтуг эвес быжыг сөс каттыжыышкыннарын кончуг тодаргай шинчилээн. Ол кижи башкир биле тадар дылдарны сайгаргаш фразеологтуг хамык каттыжыышкыннарны үш бөлүкке чарган: 1) лексиктиг идиомалар[6]. 2) фразеологтуг идиомалар[7]. 3) быжыг фразеологтуг формулалар, фразеологтуг быжыг сөс[8].

Тыва дылда фразеологизмнерни Я. Ш. Хертек шинчилээн[9].

Фразеолгия[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Домак иштинде турар «сөс» онза шинчилиг болур чүве. Сөстер, ара-аразында хостуг-даа, быжыг-даа каттыжып турар-дыр. Доктаамал тургустуна берген сөстүң быжыг каттыжылгазын «Фразеология» эртеми өөренир. Домак иштинге хостуг сөс каттыжыыкынын «Синтаксиске» көрүп өөренир.

Чижек:
„Хосталгага чалгынналган ажылчын
Чыргалаңның туюлунче ужуккан... (С. Пюрбю)“

Мында беш сөс каттыжыышкыны бар: хосталгага чалгынналган, чалгынналган ажылчын, ажылчын ужуккан, туюлунче ужуккан, чыргалаңның туюлу. Ол сөстер, дөмей уткалыг өске сөстер-биле каттыжып болур: өөрүшкүге (чедиишкинге) чалгынналган, делгеминче (бедииндиве, октаргайже) ужуккан. Мында олар домакта сөстерниң хостуг каттыжылгазын көргүзүп турар.

«Хөөкүй уруг танывазы хары улустан сестип, сыгыр даң бажындан эгелээш-ле хүнзедир балдыр сыкпас, падын бараар». (М. Кенин-Лопсаң.)

Бо домакта сыгыр даң бажы, балдыр сыкпас, падын бараар деп сөс каттыжыышкыннары бир янзы:
а) ук каттыжыышкыннарда сөстер шуут чаа, чаңгыс ниити тукалыг:

  • сыгыр даң бажы — аажок эрте
  • балдыр сыкпас — дышчок, үзүкчок бут кырынга ажылдаар
  • падын бараар — хинчектенир

б) бо уткаларга ук сөс каттыжыышкыннарының составы өскрилбес, өске сөстер-биле солуттунмас (сыгыр даң буду, сыгыр дүъш бажы азы кастыгыр даң бажы дивес логой). Ынчангаш олар чардынмас, доктаамал составтыг быжыг сөс каттыжыышкыннары болур.

Фразеология эртеминде үзе шиитпирлеттинмээн айтырыг бар. Чүнү фразеологизм дээрил? Фразеологизим өске сөс каттыжылгазындан чүнүң-биле ылгалып турарыл?

Быжыг сөс каттыжыышкынының онзагай демдээ кылдыр чамдык эртемденнер оларның дылда белен барын айтып турар[10], чамдыктары — өске дылче очулдуртунмазын, өскелери — чаңгыс ниити уткалыг апарганын, утка талазы-биле чаңгыс сөске дүгжүрүн, база бир өскелери — сөс каттыжыышкынының доора уткалыын, тускай аяныын барымдаалап айтыр-дыр.

Чогум, фразеологизм дээр сөстү, өске быжыг кылдыр каттышкан сөстерден аңгылап алырда кандыг демдекти кол деп санап болурул? Маңаа хамаарыштыр Фразеологияда «кызыы» биле «делгем» билиишкиннер бар.

Кызыы билиишкин[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кызыы билиишкинниң талалакчызы «фразеологизм» дээр сөске чүгле чардынмас, чаңгыс ниити уткалыг, турум каттыжылганы хамаарыштырып турар.

Бо улус нарын бүдүштүг сөстерни фразеологизм деп санавайн турар. Ол болза: аас-дыл, абсолюттуг хемчээл, ала-буга, Дус-Даг, кылыг сөзү, кызыл-тас, демир-орук, өк дылы, оор мээ, сагыш човаашкын, чыдыг курт дээн чижектиг сөстер-дир.

Нарын терминнер, нарын сөстер фразеологизм ышкаш доктаамал составтыг, үргүлчү кады ажыглаттынар, утказы база чаңгыс болур. ынчалза-даа оларны фразеологизм-биле холуп болбас, чүге-дизе
а) нарын терминнер дээрге аттар-дыр, олар адаар функциялыг. Фразеологизм болза чугаага янзы-бүрү аян киирер, ол ат эвес-тир;
б) стилистика талазы-биле алыр болза, нарын сөстер хамаарышпас стильдиң сөстери болур-дур.

Үлегер домактар болгаш чечен сөстер база-ла кыска, доктаамал составтыг, тускай аянныг. Арай-ла оларның чүгле чамдыын фразеологизм деп санап болур бис. Чүге-дизе олар:
а) долу укалыг бүдүн домактар-дыр;
б) синтаксис талазы-биле олар белен чардына бээр-дир.
Чижээ: «Тенек кижи багай, терек бүрүзү ажыг».

Чамдык үлегер сөстерни, үлегер домактарны фразеологизм кылдыр санап болур, чүге-дизе олар утка болгаш синтаксис талазы-биле чардынмас, оларны өске сөстер-биле солувудуп болур.

Фразеологизм болган үлегер-домактарның чижээ:

  • Чыткан хой тургуспас — томаанныг.
  • Хырны мурнаан ады соңнаан — хоптак, чилби.
  • Көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок — хоочун, дуржулгалыг кижи.
  • Чыткан теве аксынга каңмыыл кирген — аайлашкан.

В. В. Виноградов, С. И. Ожегов, Г. А. Байрамов суглар үлегер домактарны, чечен сөстерни фразеологизм деп санавайн турар.

Делгем билиишкин[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Делгем билиишкин ёзугаар бүгү-ле быжыг сөс каттыжыышкыннарын: ооң иштинде үлегер домактарны, чечен сөстерни «фразеологизм» деп чүвеге кадып болур хире. Фразеологияда «делгем билиишкинни» хүлээп алган эртемденнер болза С. Н. Муратов, Н. М. Шанский, Г. Х. Ахунзянов дээш оон-даа өскелер.

Түңнелинде, З. Г. Ураксинниң "Фразеология башкирского языка" деп ажылында бижээн чүүлүн айтып калза чогуур-дур.

... кызаа билиишкинни эдерип чоруур улус хөлүн эртип турар-дыр, фразеологияга олар чүгле идиома хевирлиг сөстерни артырыскаар чаңныг-дыр. ... фразеология деп чүвениң утказын эмин эттир делгемчидер болза ынаар шупту бар-чок быжыг сөстер каттыжыышкыннары кире берип болур. Фразеология эртеминиң шичилээр чүвезин эмин эртир делгемчитпес болза эки[11].

Тайылбыр кезек[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Лингвистический энциклопедический словарь. Фразеология.
  2. С. К. Кененбаев. Устойчивые словосочетания слов казахского языка (парные слова, идиомы и фразы). Автореф. докт. дисс. Алма-Ата, 1944.
  3. Г. Х. Ахунзянов. Идиомы. (Исследование на материале татарского языка). Автореф. докт. дисс. Баку, 1970.
  4. Г. А. Байрамов. Основы фразеологии азербайджанского языка. Автореф. докт. дисс. ташкент, 1966.
  5. С. Н. Муратов. Устойчивые сочетания в тюркских языках. М., 1961.
  6. идиомы лексико-фразеологического типа
  7. идиомы собственно фразеологического типа
  8. устойчивые фразеологические формулы, фразеологические штампы.
  9. Тыва дылдың фразеологизм сөстеринге хамаарыштыр ооң ажылдары: Я. Ш. Хертек. Фразеологизмы в тувинском языке. - УЗ ТИИЯЛИ, вып. XVI, 1973, с. 133-146; О семантической структуре фразеологоизмов тувинского языка. - УЗ ТНИИЯЛИ, вып. XVII, Кызыл, 1975, с. 160-167; О фразеологических параллелях в некоторых тюркских и современном монгольском языках. - ж. Советская тюркология, 1976, № 4, с. 12-24; Тувинско-русский фразеологический словарь. Кызыл, 1975.
  10. воспроизводимость
  11. З. Г. Ураксин Фразеология башкирского языка. М., 1975, с. 9.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.
  2. Хертек Я. Ш. Фразеология современного тувинского языка. Тувинское книжное издательство. Кызыл – 1978.