Хапсагай (якут хүреш)
Хапсагай (саха: хапсаҕай — кашпагай, аваангыр[1]) — якут национал хүреш.
Этимологиязы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Хапсагай деп сөс түрк-моол уктуг болуп турар, тыва дылче очулдурар болза, кашпагай дээн уткалыг. [2]
Төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Хапсагай бурунгу шагдан бээр турган якут чоннуң үндезин спорт хевирлериниң бирээзи болур. Олонхо деп якут бурунгу тоолчургу чугааларда ортаа оранның күчүлүг маадырлары хапсагайның аргалары-биле кара күштерни базып чораанын төөгээн.[3]
Тоолчургу чугааларда якуттарның бичии оолдарны кара чажындан мөге кылдыр өөредип турганын бижээн. Кандыг-даа чепсек чокка дайылдажып билири албан турган. Ооң аргаларын өг-бүле бүрүзү чажырып чорааны билдингир.
Орус дылда хапсагай дугайында бир дугаар Г. Ф. Миллер, деп этнограф-эртемден 1737 чылдың май 31-де Ысыах үезинде бодунуң көргени хапсагай хүрежин тайылбырлап бижээн.
Шаанда хапсагайны Ысыах деп улуг байырлал үезинде, куда-дойларга, аът чарыштырган черлерге эрттирип чораан.[4] Мөгелерни даадарлар деп адаар.
Кандыг-даа үе сагывас, хүнзедир-даа хүрежип турар турган[5], херек болза эртенги хүнче-даа шилчий бээр турган.[4]
Кол шаңналы шаанда мюсэ деп аскыр аъттың дөңмээниң хайындырган сөөгүн тутсур турган. Хымыс азы арага-даа кудуп бээр турган.[6]
XIX чүс чылдың төнчүзүнде XX чүс чылдың эгезинде хапсагай бүгү Якутияга немтерээн. 1932 чылда хапсагайга бир дугаар улуг маргылдаа болуп эрткен, ооң соонда-ла үргүлчү болур апарган. 1944 чылдан херээжен улус аразынга база Спартакиадага хүрежип турар апарган.
СССР үезинде хар-назы аайы-биле дыка сайзырап нептерээн.[7]
1992 чылда Хапсагайның федерациязы Якутияга ажыттынган. 2010 чылдан тура Делегей чергелиг хүрештерниң аңгы-аңгы хевирлерин мөөңнээн (FILA) деп организация-биле керээ чаргаш, ону делегей чергелиг хүреш хевирлериниң аразынче киирген.[8]. Хапсагайга 2011 чылда Африкага дыка улуг сонуургал одунган. 2011 чылдың декабрьда Африканың хапсагайга бир дугаар тергиидели болуп эрткен.[9][10]
Дүрүмнери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Хөрек чанагаш, содактыг боор, чиик идиктерлиг.
Черге мага-бодунуң чүзү-биле-даа дээптерге, уттурган деп санаттынар. Чогум чаңгыс холу-биле даяныптар болза, 1 балл казыыр, ийи холдап даяныптарга, уттурган деп санаттынар.[7] Арга кылган мөге бут кырынга турар ужурлуг. Партерге хүрешпес.
Хапсагайда удурланыкчызының мага-бодунуң кайы-даа кезээнден сегирип ап болур, чүгле хол-будунуң салааларындан тудуп болбас.
Хапсагай 10 минут уламчылаар[7], улуг улуска бир эвес кол үеде кайызы-даа аштырбаза, немей 2 минут бээр.[3].
1955 чылга чедир хапсагайга килдер-биле ылгаар дүрүм чок турган, 1955 чылдан тура 53, 58, 64, 72, 80 кил чедир болгаш 80 килден өрү деп деңзиге хамаарыштыр кызыгаарлар тургускан.
Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- ↑ хапсаҕай — SakhaTyla.Ru — Sakha Dictionary (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 2 Беш айның 2020. Архивтээн 2013 Тос айның 4.
- ↑ История возникновения национальной борьбы «хапсагай» (Журнал «Молодой ученый»).
- ↑ 3,0 3,1 pavlodar-wrestling.com (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 16 Чеди айның 2013. Архивтээн 2010 Тос айның 28.
- ↑ 4,0 4,1 Спорт > хапсагай это откуда и для чего кто прародитель (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 16 Чеди айның 2013. Архивтээн 2013 Тос айның 4.
- ↑ ХАПСАГАЙ | Айкидо Айкикай (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 16 Чеди айның 2013. Архивтээн 2011 Сес айның 30.
- ↑ Mandziak A. S. The World Encyclopedia of Wrestling (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 2 Беш айның 2020. Архивтээн 2013 Тос айның 4.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Спортивная и национальная борьба народов СССР (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 16 Чеди айның 2013. Архивтээн 2013 Тос айның 4.
- ↑ Хапсагай признан Международной федерацией объединенных стилей борьбы (FILA) | SakhaLife (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ В декабре пройдет чемпионат Африки по хапсагаю! | SakhaLife (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ Хапсагай и мас-рестлинг в Иране и Африке | Ежедневная республиканская газета «Якутия» (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 16 Чеди айның 2013. Архивтээн 2013 Тос айның 4.