Саха дыл
Саха дыл | |
---|---|
Чурттар | |
Регионнар | Якутия[d][2] |
Эдилекчилер саны | |
Деңнел | уязвимый[d][4] |
WALS | ykt |
Atlas of the World’s Languages in Danger | 508 |
Ethnologue | sah |
ELCat | 10454 |
IETF | sah |
Glottolog | yaku1245 |
Якут дыл азы Саха дыл – саха чоннуң национал дылы. Орус дыл-биле чергелештир Республиканың күрүнениң дылы бооп турар. Якут дыл түрк дылдарның өг-бүлезинге хамааржыр. Ол аңгы адырны тургузуп турар.
2010 чылдың чизези-биле алырга 450140 кижи якут дылдың эдилекчилери болуп турар. Олар колдуу Якутияның девискээринде чурттап турарлар.
Якут дыл өске түрк дылдардан сөс курлавырының пластызының-аайы-биле аңгыланып турар. Ында моол болгаш орус дылдардан үлегерлээшкиннер хөйү-биле көстүп турар.
Ареал
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Якут дыл-биле чугаалажып турар чон колдуу Саха (Якутия) Республиканың девискээринде чурттап турар.
Социал медээлер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Якут дыл ниити ажыглалдың дылы. Оон аңгыда якут дыл биче буурай эвен, эвенки, юкагир, долган болгаш орус үрде чурттаан чоннарнын харылзажылга дылы база болуп турар. Якут дылды албан-херек бижимелдеринде ажыглап турар. Якут дылда хөй культура-массалыг хемчеглерни эрттирип турар. Парлалга материалдарын: номнар, солуннар болгаш журналдарны якут дыл кырында үндүрүп турар. Якут дыл кырында теле-радио дамчыдылгаларны чорудуп утар. Якут чогаалчыларның болгаш композиторларның уран-чүүлчү бөлүктери аңгы-аңгы шиижиттинген көргүзүглерни якут дылга тургузуп, клубтар, театрларда көргүзуп турарлар.
Якут дыл бодунуң хөй жанрларының ачызында Сибирьниң литература талазы-биле эң сайзырангай дылдарының аразынче кирип турар. ЮНЕСКО якут олонхону чоннуң материалдыг эвес улустуң аас чогаалының шылгараңгай салгалдарының даңзызынче киирген. Якут дыл кырында республикада аңгы-аңгы жанрларның ыры-хөгжүмүн күүседип турар - классиктиг чогаалдардан амгы үениң эстрадазының болгаш рок-аялганың дээн ышкаш. Оларның аразындан ылгалып турар хөгжүмчү бөлүктер "Чолбон", «Сэргэ».
Сөөлгү үелерде якут дыл кырынга кино жанры база сайзырап эгелээн.
язы-сөөгүнүң аайы-биле якут дылды төрээн дылы кылдыр санап турарларның чизези | ||
---|---|---|
якут дылды ажыглап турар | якут дыл төрээн дылы | |
шупту[~ 1] | 441 536 | 470 092 |
якуттар | 401 240 | 438 664 |
эвенкилер | 16 874 | 17 016 |
эвеннер | 11 503 | 9848 |
орустар | 7229 | 1308 |
татарлар | 326 | 132 |
буряттар | 345 | 148 |
Өөредилге чылдары | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1980/1981 | 1990/1991 | 1991/1992 | 1998/1999 | 2000/2001 | 2002/2003 | 2010/2011 | 2011/2012 | |
Өөреникчилерниң саны[~ 2][5] | 45 617 | 47 585 | 51 658 | 72 669 | 72 182 | 73 728 | 55 668 | 53 564 |
2010 чылдың чизези-биле алырга якут чон аразында ийи дылды колдадып турар. Оларның 65 % орус дылды хостуг билир; 460971 кижи якут язы-сөөктүг бис деп бадыткап турар, ында 416780 кижи орус дылга хостуг чугааланып билир, а 401240 кижи - якут дылга хостуг чугааланып билир деп демдеглеттинген.
Өөредилге черлеринде якут дылды өөредип турар. Оларың аразында ниити билиглерни чүгле якут дылда өөредип турар эртемнер база бар.
Убрятов Е.И. - ниң бодалы-биле якут дылда моол дылдың салдары улуг. Черле шаандан тура якут дыл бир-ле дыл-биле чергелештир чоруп турган.
Диалектилери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Е.И. Убрятовтуң "Якут дыл" деп чүүлүнде якут диалектилерни дөрт бөлүкке хуваап турар:
- төп бөлүк;
- вилюй бөлүк;
- соңгу-барыын бөлүк;
- таймыр бөлүк.
П.П. Барашков якут дылда үш аңгы аян бар деп турар: нам-алдан, вилюй-кангаларасс болгаш мегин-таттин.
Дылдыңэдилекчилериниң эсериглери-биле көөрге диалектилерде улуг ылгал көзүлбейн турар. Колдуунда бичии өскерилгелер лексика болгаш фонетикада.
Якут дылдың бижимели
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1692 чылда Николаас Витсенниң Амстердамга үндүрген аян-чорук демдеглелдериниң чартыы амгы якут дылга бижиттинген бир дугаар номнарның бирээзи бооп турар. 19 векте якут сөзүглелдерге кириллицага үндезилээн аңгы-аңгы алфавиттерниажыглап турган.
1917 чылда делегейниң фонетиктиг алфавидинге үндезилей С. А. Новгородов чаа алфавит тургускан. 1924 чылда ол алфавитти эде көрген. Оон 1939 чылда ниитизи-биле кириллицага үндезилээн алфавитти тургускан.
Амгы якут алфавит
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Амгы якут дылдың алфавиди кирилл алфавитти дөзевилээн. Чүге беш немелде үжүктүң дузазы-биле аңгы: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү оон ийи комбинация: Дь дь, Нь нь. Оон аңгыда дөрт дифтонг: уо, ыа, иэ, үө бар. Узун ажык үннерни дакпырлап бижиир.
Кириллица | Ады | IPA | Демдеглелдер |
---|---|---|---|
А а | а | [a] | |
Б б | бэ | [b] | |
В в | вэ | [v] | Орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Г г | гэ | [g] | |
Ҕ ҕ | ҕэ | [ɣ], [ʁ] | «илбектиг Г» (фрикативтиг «г») |
Д д | дэ | [d] | |
Дь дь | дьэ | [ɟ] | «чымчак демдектиг Д» (чымчак «дь») |
Е е | е | [e], [je] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Ё ё | ё | [jo] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Ж ж | жэ | [ʒ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
З з | зэ | [z] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
И и | и | [i] | |
Й й | йот | [j], [j̃] | |
(Ҋ ҋ) | мурун йота | [j̃] | |
К к | ка | [k], [q] | |
Л л | эл | [l] | |
М м | эм | [m] | |
Н н | эн | [n] | |
Ҥ ҥ | эҥ | [ŋ] | Лигатура «нг» (дыл соонуң «н») |
Нь нь | эньэ | [ɲ] | «чымчак демдектиг Н» (чымчак «н») |
О о | о | [o] | |
Ө ө | ө | [ø] | «О с перекладиной» |
П п | пэ | [p] | |
Р р | эр | [r] | |
С с | эс | [s] | |
Һ һ | һэ | [h] | |
Т т | тэ | [t] | |
У у | у | [u] | |
Ү ү | ү | [y] | Дорт «у» |
Ф ф | эф | [f] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Х х | ха | [x] | |
Ц ц | цэ | [ʦ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Ч ч | че | [ʧ] | |
Ш ш | ша | [ʃ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Щ щ | ща | [ɕː] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | . | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Ы ы | ы | [ɯ] | эриннинң киржилгези чок, дыл соонуң «у» |
Ь ь | сымнатар бэлиэ | [ʲ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге болгаш сөске «дь», «нь» деп үннерниң каттышканы-биле ажыглаттынар |
Э э | э | [e] | |
Ю ю | ю | [ju] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Я я | я | [ja] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Демдеглелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ 2,0 2,1 Якутский язык // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
- ↑ Ethnologue (англ.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Арефьев А. Л. Языки коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока в системе образования: история и современность. — М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2014. — 112 ар. — ISBN 978-5-906001-21-4.
- ↑ Нациязын айыткан шупту кижилер.
- ↑ Численность школьников, обучавшихся на якутском языке в дневных общеобразовательных школах РСФСР / Российской Федерации в 1980/1981 — 2011/2012 учебных годах. Источники: «Образование и культура в Российской Федерации. 1992 год». М., 1992; «Образование в России». М., 2003—2012.