Саха дыл

Википедия деп сайттан

Саха дыл

Чурттар
Регионнар Якутия[d]
Эдилекчилер саны
Деңнел уязвимый[d][3]
WALS ykt
Atlas of the World’s Languages in Danger 508
Ethnologue sah
ELCat 10454
IETF sah
Glottolog yaku1245

Якут дыл азы Саха дылсаха чоннуң национал дылы. Орус дыл-биле чергелештир Республиканың күрүнениң дылы бооп турар. Якут дыл түрк дылдарның өг-бүлезинге хамааржыр. Ол аңгы адырны тургузуп турар.

2010 чылдың чизези-биле алырга 450140 кижи якут дылдың эдилекчилери болуп турар. Олар колдуу Якутияның девискээринде чурттап турарлар.

Якут дыл өске түрк дылдардан сөс курлавырының пластызының-аайы-биле аңгыланып турар. Ында моол болгаш орус дылдардан үлегерлээшкиннер хөйү-биле көстүп турар.

Ареал[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Саха болгаш долган дылдар девискээри

Якут дыл-биле чугаалажып турар чон колдуу Саха (Якутия) Республиканың девискээринде чурттап турар.


Социал медээлер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Якут дыл ниити ажыглалдың дылы. Оон аңгыда якут дыл биче буурай эвен, эвенки, юкагир, долган болгаш орус үрде чурттаан чоннарнын харылзажылга дылы база болуп турар. Якут дылды албан-херек бижимелдеринде ажыглап турар. Якут дылда хөй культура-массалыг хемчеглерни эрттирип турар. Парлалга материалдарын: номнар, солуннар болгаш журналдарны якут дыл кырында үндүрүп турар. Якут дыл кырында теле-радио дамчыдылгаларны чорудуп утар. Якут чогаалчыларның болгаш композиторларның уран-чүүлчү бөлүктери аңгы-аңгы шиижиттинген көргүзүглерни якут дылга тургузуп, клубтар, театрларда көргүзуп турарлар.

Якут дыл бодунуң хөй жанрларының ачызында Сибирьниң литература талазы-биле эң сайзырангай дылдарының аразынче кирип турар. ЮНЕСКО якут олонхону чоннуң материалдыг эвес улустуң аас чогаалының шылгараңгай салгалдарының даңзызынче киирген. Якут дыл кырында республикада аңгы-аңгы жанрларның ыры-хөгжүмүн күүседип турар - классиктиг чогаалдардан амгы үениң эстрадазының болгаш рок-аялганың дээн ышкаш. Оларның аразындан ылгалып турар хөгжүмчү бөлүктер "Чолбон", «Сэргэ».

Сөөлгү үелерде якут дыл кырынга кино жанры база сайзырап эгелээн.

язы-сөөгүнүң аайы-биле якут дылды төрээн дылы кылдыр санап турарларның чизези
якут дылды ажыглап турар якут дыл төрээн дылы
шупту[~ 1] 441 536 470 092
якуттар 401 240 438 664
эвенкилер 16 874 17 016
эвеннер 11 503 9848
орустар 7229 1308
татарлар 326 132
буряттар 345 148
Өөредилге чылдары
1980/1981 1990/1991 1991/1992 1998/1999 2000/2001 2002/2003 2010/2011 2011/2012
Өөреникчилерниң саны[~ 2][4] 45 617 47 585 51 658 72 669 72 182 73 728 55 668 53 564

2010 чылдың чизези-биле алырга якут чон аразында ийи дылды колдадып турар. Оларның 65 % орус дылды хостуг билир; 460971 кижи якут язы-сөөктүг бис деп бадыткап турар, ында 416780 кижи орус дылга хостуг чугааланып билир, а 401240 кижи - якут дылга хостуг чугааланып билир деп демдеглеттинген.

Өөредилге черлеринде якут дылды өөредип турар. Оларың аразында ниити билиглерни чүгле якут дылда өөредип турар эртемнер база бар.

Убрятов Е.И. - ниң бодалы-биле якут дылда моол дылдың салдары улуг. Черле шаандан тура якут дыл бир-ле дыл-биле чергелештир чоруп турган.

Диалектилери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Е.И. Убрятовтуң "Якут дыл" деп чүүлүнде якут диалектилерни дөрт бөлүкке хуваап турар:

  • төп бөлүк;
  • вилюй бөлүк;
  • соңгу-барыын бөлүк;
  • таймыр бөлүк.

П.П. Барашков якут дылда үш аңгы аян бар деп турар: нам-алдан, вилюй-кангаларасс болгаш мегин-таттин.

Дылдыңэдилекчилериниң эсериглери-биле көөрге диалектилерде улуг ылгал көзүлбейн турар. Колдуунда бичии өскерилгелер лексика болгаш фонетикада.

Якут дылдың бижимели[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1692 чылда Николаас Витсенниң Амстердамга үндүрген аян-чорук демдеглелдериниң чартыы амгы якут дылга бижиттинген бир дугаар номнарның бирээзи бооп турар. 19 векте якут сөзүглелдерге кириллицага үндезилээн аңгы-аңгы алфавиттерниажыглап турган.

1917 чылда делегейниң фонетиктиг алфавидинге үндезилей С. А. Новгородов чаа алфавит тургускан. 1924 чылда ол алфавитти эде көрген. Оон 1939 чылда ниитизи-биле кириллицага үндезилээн алфавитти тургускан.

Амгы якут алфавит[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Амгы якут дылдың алфавиди кирилл алфавитти дөзевилээн. Чүге беш немелде үжүктүң дузазы-биле аңгы: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү оон ийи комбинация: Дь дь, Нь нь. Оон аңгыда дөрт дифтонг: уо, ыа, иэ, үө бар. Узун ажык үннерни дакпырлап бижиир.

Кириллица Ады IPA Демдеглелдер
А а а [a]
Б б бэ [b]
В в вэ [v] Орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Г г гэ [g]
Ҕ ҕ ҕэ [ɣ], [ʁ] «илбектиг Г» (фрикативтиг «г»)
Д д дэ [d]
Дь дь дьэ [ɟ] «чымчак демдектиг Д» (чымчак «дь»)
Е е е [e], [je] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Ё ё ё [jo] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Ж ж жэ [ʒ] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
З з зэ [z] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
И и и [i]
Й й йот [j], []
(Ҋ ҋ) мурун йота []
К к ка [k], [q]
Л л эл [l]
М м эм [m]
Н н эн [n]
Ҥ ҥ эҥ [ŋ] Лигатура «нг» (дыл соонуң «н»)
Нь нь эньэ [ɲ] «чымчак демдектиг Н» (чымчак «н»)
О о о [o]
Ө ө ө [ø] «О с перекладиной»
П п пэ [p]
Р р эр [r]
С с эс [s]
Һ һ һэ [h]
Т т тэ [t]
У у у [u]
Ү ү ү [y] Дорт «у»
Ф ф эф [f] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Х х ха [x]
Ц ц цэ [ʦ] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Ч ч че [ʧ]
Ш ш ша [ʃ] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Щ щ ща [ɕː] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Ъ ъ кытаанах бэлиэ . чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Ы ы ы [ɯ] эриннинң киржилгези чок, дыл соонуң «у»
Ь ь сымнатар бэлиэ [ʲ] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге болгаш сөске «дь», «нь» деп үннерниң каттышканы-биле ажыглаттынар
Э э э [e]
Ю ю ю [ju] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар
Я я я [ja] чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. ScriptSource - Russian Federation
  2. Ethnologue (англ.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  3. Красная книга языков ЮНЕСКО
  4. Арефьев А. Л. Языки коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока в системе образования: история и современность. — М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2014. — 112 ар. — ISBN 978-5-906001-21-4.
  1. Нациязын айыткан шупту кижилер.
  2. Численность школьников, обучавшихся на якутском языке в дневных общеобразовательных школах РСФСР / Российской Федерации в 1980/1981 — 2011/2012 учебных годах. Источники: «Образование и культура в Российской Федерации. 1992 год». М., 1992; «Образование в России». М., 2003—2012.