Хүн Ноян Монгуш Арапай оглу Хайдып Үгер-Даа

Даа кожууннуң Баштыңы Хүн Ноян Монгуш Арапай оглу Хайдып Үгер-Даа (1859-1909) — аажок эрес-дидим, тудунгур-кавынгыр, угаанныг кижи чораан. Ол черле белен-селен чүвеге алдырар дээр ужур-даа чок, чаныш-сыныш чок кадыг, шыңгыы чурумнуг кижи чораан. Хайдып Үгер-Даа иштики-даа, даштыкы-даа идегеттерге черле дүжүп бербес, Тыва чер-чурту дээш, ада-өгбелери дээш, оларның ёзу-чурумун сагыыры дээш тынын-даа бээринге белен турган де. Келир үеде тыва кижиниң салым-чолу дээш сагыжы аарып чораан. Тыва Манчы Кыдат дарлалының адаанга турда Даа кожуун Улаастайда оруп турар кыдат Чанчын-Сайытка Амбын-Ноянны таварыштыр чагыртып турган. Хайдып Үгер-Даа хөй мал-маган, өлук-киш кежи берип тургаш, Чанчын-Сайытка боду дорт чагыртыр эргелиг болурун чедип алган. Ооң үлегерин эдерип, Бээзи кожууннуң Нояны Чымба Үгер-Даа база Чанчын-Сайытка моол аймак таварыштыр чагыртырарындан хосталып, бот-догун аңгыланы берген. Ооң аңгыда Хайдып Үгер-Дааның кады төрээн акызы Бүгү Тываның Пандито Камбы-Ламазы Кешпи-Лхарамба Лопсаң Чамзы Хуулгаан сарыг шажынның дээди чадазын Моолга, Тибетке өөренип дооскаш келгеш, Будда Бурганның Өөредиин арыы-биле тарадып, Буян-Бадыргының, Хайдыптың угаан сайзыралынга, ылаңгыя күрүне баштаар ажыл-чорудулгазынга кончуг улуг идигни бергени чугаажок. Ынчангаш оглу Буян-Бадыргыга Хайдып Үгер-Дааның база Лопсаң Чамзы Камбының салдары дыка улуг болган, оларның кижизидилгезин эрткен болгаш Буян-Бадыргы ноян сөөлунде барып Тываның төөгүзүнге көскү черни ээлээни анаа эвес дээрзин демдеглээри чугула дизе частырыг болбас.

Дөс

Обычаи и традиции буддизма, почитаемые в семье. Религиозно-просветительское издание. Чотпун-оол оглу Чочагар. На тувинском языке. - Кызыл: ОАО "Тываполиграф", 2012