Хүн (сылдыс)

Хүн (демдээ: ) – Хүн системазының төвү. Ол Хүн системазының телоларының аразында херелденип, чырып турар кара чаңгыс тело. Хүннүң чырыы, чылыы Чер кырынга болгаш бүгү планеталарга амыдырал-чуртталганың чаңгыс үнер дөзү. Хар, чаъс, хат, хемнерниң агыышкыны база бүгү-ле болуушкуннар Хүннүң энергиязының ачызында болуп турар.

Хүн биске эң чоок турар сылдыс. Ол өске сылдыстардан хемчээл, масса, температура болгаш чырык-даа талазы-биле улуг ылгал чок. Хүн биле сылдыстарның тургузуунуң ниити байдалы барык-ла ылгашпас.

Хүннүң көстүп турар ортумак диаметри булуңнуң 1919 секундазынга дең. Ооң диаметри 1,34 сая километр. Черниинден 109,1 катап улуг. Объему Черниинден 1,3 сая катап улуг, азы 1,4·10¹⁸ м3. Массазы Чернин массазындан 33000 катап артык, азы 2·10²⁷ т. Ооң бүдүмелиниң дыгыйы Черниинден 4 катап эвээш, куб сантиметрде 1,4 грамм. Ында тыртыжыышкын кужу Черден 27,9 катап улуг. Чырыы 3·10²⁷ лаа чырыынга дең. Ооң херелдениишкин энергиязы 3,7·10²³ квт, азы 5·10²³ аът кужунге дең. Ол энергияның ийи миллиардтың чүгле бир кезии Чер кырынга келир. Хүннүң бир секундада үндүрер энергиязы 11,5·10¹² т хөмур-дашты кывысканынга дең. Ооң кырының температуразы 6000°.

Бедик температурага газтарның атомнары ионнарже шилчий бээр болганда, Хүннүң бүдүмели плазмадан тургустунган. Ооң массазының 99% водород болгаш гелийден бүткен. Оон аңгыда, ында 70 хире химиктиг элементилерниң бары илерээн.

Фотосфера – Хүннүң көстүп турар херелдери тургустунар атмосфераның кол кезии. Фотосфера Хүннүң «дашты» бооп көстүр. Бүгү-ле херелдер оон кээр. Ооң ортумак температуразы 6000°. Фотосфераның чалгыглары өөрү тарап үнгүлээш, чалгыглар энергиязын тургузуп, ол энергияны чылыг энергиязынче шилчидер. Ооң ужурундан фотосфераның температураз каш-каш муң градус четкилээр. Фотосфера – Хүннүң эң «соок» облазы болур.

Фотосфераның кырында, 12–15 муң километрде, көстүп турар чырыкты шаптык чокка эртирер каътты хромосфера деп адаар. Хромосфераның чаңгыс аай бедиинде температура ылгалдыг туруп болур. Ооң соок черлеринге колдуунда водород, изиг черлеринге гелий чырып тургулаар. Ооң кырынын тургузуу нарын. Хромосфераның «изиг» черлериниң температуразы 30 муң, «соок» черлериниң 10 муң градус чедип турар. Хүннүң атмосферазының кырында кезиин корона деп адаар. Ооң температуразы секундада 150 километр шимчээр ионнар энергиязынга дүгжүр. Ол “ийиги космос” дургенинден элээн каш катап эвээш шимчээшкин-дир. Ионнарның дүргени оон улгадыр болза, олар Хүннү каапкаш, чоруптарлар. Ынчангаш коронаның кинетиктиг энергиязы 1–2 сая градустан ашпас.

Хүнде магниттиг шөл бары илерээн. Ооң полюстарының чоогунда шөлдүң күжениишкини 1 эрстед. Ол болза Черниинден 2–3 катап улуг. Хүннүң магниттиг шөлү нарын. Аңгы-аңгы полюстарлыг кезекчигештер ол шөлдү тургузуп турар. Ынчангаш магниттиг шөлдүң полюзу база үргүлчү өскерлип турар. Хүннүң магниттиг шөлдери ында бүдүмелдерниң холужуп шимчээринге шаптык болбайн, изиг газтарның өрү бедип көдүрлүрүнге чүгле угланыышкынны тургузар. Ол областарга фотосфераның температуразы 200–300° четкилээр.