Чаа түрк алфавитке үндезилетинген тыва бижик

Чаа түрк алфавитке үндезилеттинген тыва бижик – 1930-1943 чылдарда Тыва Арат Республикага ажыглаттынып турган. Ол бижикти Н. Н. Поппе деп орус кижи, дыл шинчилекчизи чогааткан.

Нам биле чазак

Тывалар Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин ажыглаар ужурлуг турган.

Тыва Арат Республикага бүдүн 1929 дугаар чыл дургузунда намга, чазак черинге даргалар солчу берген. Ол-ла чылын күзүн, Тыва Араттың Револустуг Намының VIII-ки чыыжынга турган хамык улус намның удуртукчуларынга даалга берген хире. Ооң утказы ёзугаар “ССРЭ-ниң большевик намының Төп Комитединдче чагаа чоруткаш, оларны тываларга бижик чогаадып берзин деп дилээр, ол бижик ССРЭ-де түрк чоннарда ышкаш Чаа түрк алфавитке үндезилеттинген болур ужурлуг”.

1930 чылда 6 айның 28-те ТАР-ның чазаа тускай доктаал ёзугаар орустарның чогааткан бижиин хүлээп алган.

Бижиктиң тывылган төөгүзү

Тываларга Чаа түрк алфавитке үндезилээн бижикти ССРЭ-ниң ийи эртемдени чогаадып турган. Бирээзи Евгений Дмитриевич Поливанов деп кижи, өскези Николай Николаевич Поппе деп кижи (ооң өске ады Николас).

Москва хоорайга ажылдап чораан Е. Д. Поливанов деп эртемден,1928-29 чылдарның кыжын тыва бижик дүрүмүн чогаадыпкаш, үжүглел белеткеп алгаш турган.

Ленинград хоорайга ажылдап чурттап чораан Н. Н. Поппе деп кижи тыва бижик чогаадырын база 1928 чылдың төнчүзүнде 1929 чылдың эгезинде доозупкан. Н. Н. Поппе бодунуң чогааткан бижиин кады ажылдаан улузунга көргүскен. Эртемденнер Н. Н. Поппениң бижиин эки деп санааш, ИХЯ Наркомадынче чортупкан. ИХЯ Наркомады Н. Н. Поппениң бижиин Тываның Москвада доктаамал төлээ черинче берипкен. Тываже Н. Н. Поппениң чогааткан бижии чазын 1929 чылда келген. Тыва чазак ол бижикти хүлээп албаан. Ол үеде Лопсаң-Чиңмиттиң чогааткан бижии белен турган. Үстүү-Хүрээниң ламалары уруглар чыггаш, улус ажы-төлүн ол бижикке база өөредип эгелээн.

Ынчалза-даа орустар тыва бижик чогаадыр ажылын ара-салбаан хевирлиг. НИАНКП-ге тускай дыл бөлүү тургустунган. Аңаа дыл шинчилекчилери Е. Д. Поливанов биле Н. Н. Поппениң кылган ажылын сайгарып көрген. Ол үеде-ле Е. Д. Поливанов улуска бак сөгледип эгелээн, Е. Д. Поливановтуң дугайында бак сөстер тарап эгелээрге, ол бөлүктүң эртемденнери чүгле Поппениң чогааткан бижиинге даянып алыр деп шиитпирлээн. Бөлүктүң ажылын Н. Н. Поппе боду көрүп хайгаарап турган. Чаа бижик чогаадырынга дөрт орус эртемден киришкен: Е. Д. Поливанов, Н. Н. Поппе, Н. Ф. Яковлев, А. М. Сухотин. Н. Ф. Яковлев тыва чугааның үннерин шинчилеп турган. Москвада КУТВ-ка өөренип турган тыва сургуулдар орус эртемденнерге тыва сөстерни адап берип турган. Сат Бугажык деп сургуулчу И. А. Москалёв деп эртемденге тыва сөстерни очулдуруп берип турган.

1930 чылдың 4 айның 30-ниң хүнүнде НИАНКП-ның хуралы болган. Аңаа "дыл бөлүүнүң" ажылын сайгарып көргеш, чогааттынган бижикти, ооң орфографтыг дүрүмнерин чүүгээр деп санаан.

1930 чылдың 6 айда Тываже НИАНКП-ның эртемденнери келген. Олар, чогаадып алган бижиинден аңгыда, 4 муң хире үжүглел эккелген улус-тур. НИАНКП ажылын доостурга ТАР-ның Эртем Комитединиң консультантызы бооп А. А. Пальмбах деп кижи Тывага артып калган. Оон ыңай, орус эртемденнерге тыва чугааны эки билир кижи херек турган боор. Ындыг база сорулга-биле олар А. А. Пальмбахты Тывага артырган хевирлиг.

1930 чылда 7 айның 1-де ТАР-ның Бижик Коммиссиязы хурал эртирген. Аңаа А. А. Пальмбах “Кол орфографтыг болгаш грамматиктиг дүрүмнер” дугайында илеткел кылган. Ол, илеткелге тыва чугааның үннерин чижеглээш, үн бүрүзүн кандыг үжүк-биле дамчыдарын айыткан. Тыва бижиктиң шынары ол-ла илеткелдиң дүрүмнеринге үндезилеттинген. Тыва бижиктиң дүрүмнери фонетика болгаш морфология принциптеринге тептинген.

Латин бижикти тывалар 1940 чылдарга чедир ажыглаан. 1941 чылдан эгелээш 1943 чылга чедир Тыва Арат Республика кирилл графикалыг бижикче шилчээн.

Бижиктиң шынары

Алфавит

A a	B ʙ	C c	D d	E e	F f	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	Ɉ ɉ	K k	L l	M m	N n
Ꞑ ꞑ	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

1932 чылда Ɉ ɉ деп үжүктерни алфавиттен ап каапкан. Ол үжүк думчук-биле адаан аяар ажык эвес үн илередир турган.

Чаа латин бижиктиң орфографтыг дүрүмнери аажок бөдүүн турган. Ынчангаш бижик билбес улус ону дораан өөренип алыр чораан. Ол бижик орус биле тыва үннерни дыка топтуг ылгаптар турган.

Кыска ажык үннүг сөстер ot от kel кел taş даш nom ном kөk көк

Узун ажык үннүг сөстер аal аал kөөr көөр cigeer чигээр өөryyr өрүүр

Ажык үн аразынга үннер өскерлири tьt — tьdym дыт — дыдым ak — agar ак — агар op — obum оп — обум

Латинчиткен бижик	Кирилл бижик дүрүмү
iştikki	иштики
taştьkkь	даштыкы
artьkkь	артыкы
murnukku	мурнуку
ystykky	үстүкү
akkьj	акый
attaş	аташ
petti	бети
piƶeecci	бижээчи
kattьƶar	катыжар
kokkaj	кокай
uttur	утур
хuussaa	хуусаа
cettirer	четирер
şilittiner	шилитинер

Дыл эртеминде "геминация" деп чүве бар. Ол дээрге кайы бир сөсте дакпырлай азы узадыр адаан ажык эвес үннүң шинчизи-дир! Чижээ, чамдык улус чугаазында "ашак" деп сөстү "ашшак" кылдыр адаар чаңныг боор чүве. Латинчиткен бижик ажыглап турган улус тыва сөстерни адаарының аайы-биле олчаан бижип турган. 1941-1943 чылдарда тывалар кирилл бижикче шилчи берген. Чаа бижик үжүүнүң дүрүмү база өске болган. Ынчангаш чаа дүрүм ёзугаар узадыр адаан ажык эвес үннү, бижиирде чаңгыс үжүк-биле айтыр ужурлуг деп шиитпирлээн. Ындыг хевирлиг өскерилге "мода" ёзугаар болган боор. Тыва бижиктиң дүрүмнерин чогаадып турган улус, "тыва дыл орус дылга дөмей болган болза аа..." деп, күзеп турган боор.

Өк-биле адаар үн
aat	аът
ььt	[ыъ:т]
ook	[оъ:к]
eet	эът
kььş	[кыъ:ш]
өөrt	[өъ:рт]

Орус эртемденнер өк-биле адаар үннер дугайында чүнү-даа билбес турган. Олар өк-биле адаар үннү ийи дакпыр, азы узайты адаан үн кылдыр дыңнаар турган.

• Орус дылда үннер тыва дылда бар үннерге дөмей эвес. f биле v деп үжүктер чүгле орус дылдан үлегерлеп алган сөстерге ажыглаттынып турган. Чижээ: favrik — фаврик (амгы тыва дылда "фабрика" деп сөс-түр), Volga — Волга.
• Сөс эгезинге күштүг частыышкынныг дүлей биле ыыткыр үннерни чаңгыс "p" деп үжүк-биле айтыр турган. Чижээ: paga — пага, pagaj — багай.
• Үдекчи деепричастиениң кожумактарын дефис демдээниң дузазы-биле кожуп турган. Чижээ: kelbiş-şaan — келбишаан, parbyş-şaan — барбышаан.
• Орус дылдан үлегерлээн чамдык сөстерде [л'] биле [р'] дээнзиг чымчак үннер бар. Чаа түрк алфавитке үндезилээн бижик ындыг үннерни херекке албас турган. Чиңгине тыва сөстерде чымчак ажык эвес үннер чок болган төлээде, бижикте ындыг үннер айтып чоруур үжүктер база турбаан. Чижээ: kultur — култур, sekreter — секретер (амгы тыва дылда "секретарь" дээр).
• Бижик демдектери (пунктуация). 1930-1941 чылдарда бижикке пунктуация демдээн кым-даа салбас турган. Ынчан пунктуация демдектерин ажыглаар дугайында тускай дүрүм-даа турбаан. Бижээчилер пунктуация демдээн ховар таварылгада салыр турган. Бир эвес, кандыг бир херек домакты орус дылдан тыва дылче дорт очулдулдуруп турган болза, очулдурукчу кижи очулдурган тыва домактың тургузуун орус домакка дөмей кылгаш биче сек демдээн өттүндүр тыртып каар турган.

Бижик

Дараазында Чаа түрк үжүктүг бижикти номдан, 193х чылдың картазындан, ол үениң акша-көпеенден болгаш оон-даа өске чүведен дүжүрүп бижээн.

Ыр

Uƶunajdan uruk kespes Uluƣ Caa-Хөl curtumainь Uƶur cөbyn cugaalaƶьr Uluƣ tylyş conumainь

Ужунайдан урук кеспес Улуг Чаа-Хөл чуртумайны Ужур-чөвүн чугаалажыр Улуг Түлүш чонумайны

Чаа түрк алфавиттиг бижик	Амгы кирилл алфавиттиг бижик
TЬВA SADЬƢ -YLETPYRYNYꞐ BAKЬZЬNЬꞐ BILEDI Targazь: Tancaj	Тыва Садыг-Үлетпүрүнүң Банкызының биледи Даргазы: Танчай
PEŞ AKŞA ON PEŞ KӨPEJEK IJI KӨPEJEK YŞ KӨPEJEK	Беш акша, он беш көпеек, ийи көпеек, үш көпеек
Bankьnьꞑ biledi polza, aldьn, өrtektiƣ metaldar taştь- kьnьꞑ mөngyny polgaş Tьвa Sadyƣ-Yletpyrynyꞑ Bankьzь- nьꞑ өske pailaktary-pile pydyn хemceeldiƣ хandьrtьnar.	Банкының биледи болза, алдын, өртектиг металлдар дашты- кының мөңгүнү болгаш Тыва Садыг-Үлетпүрүнүң Банкызы- ның өске байлактары-биле бүдүн хемчээлдиг хандыртынар.
TAR GEOGRAVЬ EGE CADA ŞKOLAZЬꞐGA ƟƟRENIR TEPTER COGAAL KOMITEDI	ТАР Геогравы Эге чада школазынга өөренир дептер Чогаал комитеди ("ТАР Геогравы" деп сөстү амгы тыва дылда "ТАР Географиязы" дээр.)
TЬВA ARAT RESPUBLIKTIN XEВIR CURUU	Тыва Арат Республиктиң хевир чуруу
Yys-Xem	Үүс-Хем (амгы Усинскиде “Ус” дээр хем ады-дыр)
PIJ-XEM KOƵUUNU	Бии-Хем кожууну
TANDY KOƵUUNU	Таңды кожууну
ULUƢ-XEM KOƵUUNU	Улуг-Хем кожууну
TEES-XEM KOƵUUNU	Тес-Хем кожууну
KӨP-SUƢ-XӨL (Kөpse-Хөl)	Көъп-Суг-Хөл (Көпсе-Хөл)
CYRMITAƵI	Чүрмит-Тажы. (Чогум, ол сөстү дорт, чара бижиир болза "Чүрмитажи" болу бээр.)
TAR Ulustuꞑ Picce Xuralьnьꞑ targazy eş Хemcik-ool	ТАР Улустуң Биче Хуралының даргазы эш Хемчик-оол

Бижик билбес чорукту узуткааны

А. А. Пальмбах 1930 чылда Тывага артып калгаш башкылап турган. Ооң өөреникчилери нам, арэвэ кежигүннери, чазак улузу, шериг кижилери турган.

Тыва чон чаа бижикти идекпейлиг шиңгээдип аап турган. Бир кижи номчуп, бижип өөренип алгаш-ла баргаш өске улусту база бижип, номчуп өөредип каар турган. Шупту чүве ынчаар-ла улажып туруп берген, улустар бот-боттарынга дузалажыр чораан. Иргит Дыңгыржаа чаа бижикке 500 кижини өөреткен, ол дээш ону “Республика Ордени” биле шаңнаан. Танов Седип-оол 1937 чылда “Caa oruk” деп үжүглел бижээн. 1940 чылга чедир Тыва Арат Республикада чоннуң чартык кезии бижип, номчуп билир апарган турган.

Солун чүүл

• Е. Д. Поливанов биле Н. Н. Поппениң чогааткан бижиктери Чаа латин алфавитке дөзеленип даянган-даа болза, ол дээрге сыр аңгы бижиктер-дир. Оларның иштики утка дүрүмү бот-бодунга дөмей эвес турган. Бо үеде Е. Д. Поливановтуң тыва бижик чогаадып турган ажылы уттундуруп чиде берген. Ооң саазыннары ам тывылбас боор.

• Николас Поппе 1942 чылда немецтерниң эжелеп алган девискээринде туруп турар апарган. Ол кижи немецтерниң талазынче чоруй барган. 1943 чылда Николас өг-бүлези-биле Германияже көже берген. Дайын төне бээрге Николас Совет шериглерден чаштынып чоруп турган. 1949 чылда АКШ-че көже берген. АКШ-ка кырыгыже чедир Вашингтоннуң университединге профессор эргелиг башкы бооп ажылдап чораан. Н. Н. Поппе немецтерниң талазын шилип алырга орустар ону “саттыныкчы идегет” деп, бак көрген. Чогум, Николас Поппениң ада-өгбелери орусчуп калган немецтер турган хевирлиг. Тыва бижик чогаадып турган кижилер аразындан ССРЭ үезинде Н. Н. Поппениң адын ыыткыр кым-даа адавас чораан.

• 1931 чылда Тывага чугаа тарай берген. «Үстүү-Хүрээ ламаларының чогааткан бижиин ТАР-ның культура ажылдакчылары оорлапкаш орустарже чортупкан. Орус эртемденнер Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин шинчилээш чүнү-даа билип чадап каан. Оон олар ол бижикти бичии өскертипкеш «"тываның күрүне бижиин бис чогааттывыс" деп, мегележип турар улус-тур» деп, улус ол үеде ынча дижип турган. Херек кырында ындыг чүве турбаан. Герман графика биле Чаа түрк графика бот-бодунга дөмей боорга улус чүвениң ужур-чөвүн билбейн будапкан боор.

Үндезини

1. Ш. Ч. Сат. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка. Тувинское книжное издательство. Кызыл – 1973.
2. Глава V. Культурное развитие ТНР. 4. Создание тувинской национальной письменности. // История Тувы: В 3 т. – Т. II / Под общ. ред. В. А. Ламина. – Новосибирск: Наука, 2007. – 430 с. ISBN 5-02-029829-8