Чаңчыл

Чаңчыл дээрге кижи амытанның эки-багай чаңын илередип турар мөзү хоойлузу-дур.

Чаңчылдың назыны кончуг узун болгаш быжыг. Чаңчыл-чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан шилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинде быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дүрүм, ниитилелге ужур-уткалыг сагылгалар-дыр деп, Чүлдүм Чап башкы тодарадып бижээн. Чер кырынга кандыг-бир чон кажан тывылган болдур, ол үеден эгелеп ол чоннуң өске чоннардан онзагай ылгалыр чаңчылы тыптып келир.

Чаңчыл чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуң бодунуң үре-салгалынга аттырып каан ыдыктыг чагыы болур.

Тыва чоннуң чаңчылдары болза кижи төрелгеттениң эрте-бурунгу культуразы болгаш үнелиг эртине болур. Ада-иезиниң үлегеринден, чугаа-домаандан чаңчылдарны уруглар өөренип алыр. Бурунгу тывалар ажы-төлдү чаш турда-ла, чөпшээрелдиг болгаш хоругулуг чүвелерни ылгаар кылдыр чаңчыктырып эгелээр турган. Бижиттинмээн хоойлу-дүрүм болган ыдыктыг чаңчылдар, сагылгалар, езулалдар, ужурлар тыва чоннуң шаг төөгүден тура уруглар кижизидилгезинге мөөң улуг күш бооп келген.

Өгбелериниң ыдыктыг чагыын хажыткан оолдар, уруглар бүгү назынында адын бужартатканы ол болур. Тыва кижи хамыктың мурнунда адын ажы-төлүнүң мурнунга, ха-дуңмазының мурнунга, дөргүл-төрелиниң мурнунга арыг-чаагай кылдыр арттырарын ыдыктыг хүлээлге кылдыр көөр.

Дөс

Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.