Чойган (аржаан)

"Чойган" (азы "Изиг суг") аржааны - Тыва биле Бурятия кызыгаарының чанында Тыва талазында аржаан.

Оон ында чер адаандан үнүп турар изиг суглуг шоргалар база кара-суглар бар.

Адының тывылганы

Аржаанның ниити адын "Изиг-Суг" дээр болза эки. Чүге дизе ол аржаанда шупту дөстери изиг, а оларның кыдыында агып чыдар соок хемни "Чойган" дээр. Тус черниң чурттакчылары аржаанны "Изиг-Суг" деп адаар.

Шоргаларның янзызы

Аржаан дөстериниң (суг баштары) ниити саны - 35. Чижээ: "Хырын аарыы", "Нерви", "Оң бүүрек", "Солагай бүүрек", "Боостаа аксы", "Чүрек", "Баар" база өскелер. Колдуунда углекистиг аржааннар, физиктиг-химиктиг тургузуу аңгы-аңгы: кончуг соок, дыка изиг, минералы шоолуг эвес, аңгы-аңгы биологтуг шынарларлыг, углекистиг хейлиг (газтыг), радоннуг, демир болгаш оон-даа хөй бот-тускайлаң шынарлыг.

Эмнээр аарыглары

Чойган араажынга гастриттиг, сыңый, хан базыышкыны, бүүректер, өкпе, баар, думчук, ижин-хырын, ангина, карак, баш, чүрек, нерви дээн аарыгларлыг кижилер колдады кирип турар. Оон аңгыда аныяксыдар аржаан база бар.

Чойган аржаанында углекистиг хей черден үнүп турар болганда, кижиниң хан-дамырларын арыглаарынга салдары дээштиг. 1970-80 чылдарда ону ынчаар шинчилеп көрген. Хан-дамырларның ханазынга янзы-бүрү бүдүмелдер чыглы бээрге, ханның эрттер оруу кызаа апаар. Ону хынаарда дыка нарын херекселдер садап апаар. Дамырда хан канчаар эргилип чоруп турарын көрүптер. Чогум-на хан эки арыгланыр бе дээрзин ам-даа хандыр шинчилээр (2014 чылдың июнь байдалында).

Шинчилелдер

Тываның Эртем-Шинчилел Институду база Томскунуң эртемденнери 2011 чылдан тура шинчилел ажылдарын чорудуп эгелээн: кээп турган улустуң эге болгаш аржаандан чоруп турар үеде кадыкшылының байдалын шинчилээннер.

Аңгы-аңгы чылдар дургузунда аржаанны дараазында шинчилекчилер шинчилээн: Путинцев Н.И. (туризм талазы-биле шинчилээн), Аракчаа К.Д. (эртем талазы-биле), Кыргыс, Зоя Кыргыс кызы (эртем талазы-биле), Долгар, Долаана Александр кызы (эмнелге талазы-биле).

Дөс

Солун "Ава", тыва херээженнерниң солуну. №8, 2014 чылдың Июнь.