Шартаа-Хүрең аъттыг Саргалаң

Шартаа-Хүрең аъттыг Саргалаң (Моңгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевич)

Шыян, эрте-бурун шагда Саргалаң ашак Кужурлуг, Чинчилиг ийи чурттуг чурттап чоруп-тур эвеспе.
Шартаа-Хүрең аъдын мунуп алгаш, Кужурлугну куду баткаш, Чинчилиг аскынга баар. Чинчилиг аскынга от одунга одагланып, отчуг чөвүрээзин оттулуп, а чиир чөкпек хүнезинин шиштеп чип турар, мындыг ашак-тыр.
Ол ийи чурттуң аразынга та чеже, та кажага чоруп келген чүве. Ол ынчап чоруп тургаштың, а бир-ле хүн Саргалаң Кужугурлугну куду баткаш, Чинчилиг аскынга келгеш, оъттуг черинге одагланып, оттуг кезээн оттулуп, чиир чөкпек хүнезинин чип олурда, Чинчилигни куду киш хадып бадып оруп-тур.
Дош кырлап, дөш кырлап чораан кишти сывыртап ойладырга, ол чүве ол халааш, ол кижи бир дазыл алдындыва барып кире берген.
Демги дазыл алдын Шартаа-Хүрең аъттың кудуруу-биле дузак салып алгаштың, үндүр чукшуптарга, демги кижи туттуна берген.
Демги кижи сөзүн алгаш, таалыңнапкаш, дедир халдып чоруткаш, Чинчилиг аскынга оъттуг черге одагланып, оттуг кезээн оттулуп, чиир чөкпек хүнезинин шиштеп, чип алгаш-ла, аажок хараган шижи-биле.
Ол-ла чоруткаш, доо Кужурлуг аскы-биле кежип бар чыдарга, кылымаа Шартаа-Хүрең аъдының чаваа чарлып өлүп калган.
Шыяан! Шыяан, "Чаңгыс аъдым Шартаа-Хүреңимден чарылгаш, мен-даа чүү боор мен? Оран-делегейниң ыдык аңын туткан-дыр мен. Аңаа ынчап барганы ол-дур. Оон башка мээң аъдым өлбес ужурлуг. Чараш аңны тутпас чүве болгай!" дээш, дедир ушта соп алгаш суйбап-суйбап, чараш аңны салыптарга, аргазындыва чоолбураңнадыр маңнап кире берип-тир, демгизи.
Аргазындыва чоолбураңнадыр халып кире бээрге, соондан кылаштап чоруп каап-тыр. Эзер, чонаан сойгаш, дош кыдыынга салып кааш, та чежеге, кажага кылаштап келген, Саргалаң
Кончуг эзим иштинге баргаш, улуг одун ужуткаш, ооргалап чыдып алган. Удуп калган.
Дүне када дүжүнде чанында-ла чүве халырткайнып, дагжаар.
"Бо чүү болганыл?" деп, дыңнап чыдарга, ыяштыва киш үне халааш-ла, дедир дүжүп, ыяштыва үне халааш-ла, дедир дүжүп, дагжап турар, мындыг бооп-тур.
- Бо кулугурну мындаа бир салган кижи болгай мен. Ам арта кижи баксырап, аът хөлүнден чарлып чүвелээрге, мендиве, көрдүң бе, мону шоглап турарын - деп.
-Мени электеп, кыжырып турары ол бе, канчап турары ол бе,моң? - деп.
- Чок, мен сени электеп, кыжырбайн тур мен. Мени өлүрүп каар деп бодаан-на болгай мен. Сен өлүрбээн, оран-делегейниң ыдык аңы дээш, харын салдың. Ол салыптарыңарга, Шартагар-Хүрең аъдыңны чиге соңгу чүктен Чиңге-Кара шивишкин деп шивишкин эккелгеш, ол шивишкин үстүү оранда чурттап турар, үш өлгени диргизер, үш өшкени оттулар алдын даңгынаны чалап эккелгеш, сээң аъдыңны диргизип кагды. Мында чүү кылып, удуп чыдыр сен? Барып аъдыңны ал! - деп мынчалган.
Доп-дораан тура халааш, саңын салып, чажыын чажып, чалбарып, оран-таңдызынга чалбарааш, аъдынга барып чеде бээрге, шынап-ла, диргизип каан, анаа оъттап чыдып-тыр.
Саргалаң шак оон аъдын ап алгаш, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр.

Дөзү

Тыва Тоолдар (О. К-Ч. Дарыманың чыып бижээн материалдары). Кызыл 2014.