Үнериниң падежи
Үнериниң падежи.
Чүве ады үнериниң падежинде турунда ооң кожумаа -дан деп слогтан бүткен болур.
| Дөстүң сөөлгү үнү | Кожумактың янзылары | Чижектер |
|---|---|---|
| дүлей болза | -тан -тен | хаштан эъттен |
| ажык азы ыыткыр болза | -дан -ден | оваадан өгден |
| Айтырыглары | Чижээ |
|---|---|
| кымдан? кымнардан? чүден? чүлерден? кайыын? ~ кайын? |
малчындан, малчыннардан хемден, хемнерден хемден |
Үнериниң падежиниң хевиринде чүве аттары дараазында уткаларны илереткен чоруур:
1. Кылдыныгның үнер черин (туружун) азы үнер дөзүн көргүзер: институттан келир, эжинден алыр, солундан номчуур. Уткаларныга дүүштүр үнериниң падежинде чүве аттары домакка байдал азы немелде бооп кирер.
Чижектер.
- Улуг ак бажыңдан хөй улус үнүп келди. Маадыр Новосибирскиде таныжындан бандероль алган.
Айлаң куш дег мээң ырым
Аалдар кезип, дээрден бедиир.
(Джамбул. Орден ап тургаш… Очул. С. Самба-Люндуп.)
2. Чүвениң чүүден бүткенин көргүзер: даштан чазаар, ыяштан кылыр, мөңгүнден бүткен. Мынчан чүве аттары домакка немелде бооп кирер.
Чижектер.
- Музейде даштан чазаан, хүлерден куткан делгеглерни сонуургап көрдүвүс. А. С. Пушнинниң тураскаалын хүлерден шуткуп кылган.
3. Кылдыныгның чылдагаанын илередир: сооктан доңар, хаттан саглаңнаар, изигден кааңнаар. Мынчан чүве аттары домакка чылдагаан байдалы болур.
Чижек.
- Изигден даглар куурарып саргара берген.
4. Кылдыныгның долу эвес азы ниити объектизин көргүзер: кылдыныг чок-ла болза объектининиң чамдыызынга дээр, чок-ла болза тодаргай эвес: шайдан хайындыр, хлебтен сат, чагаадан бижи, кинодан көр. Мындыг каттыжыышкыннарда кылыг сөзү хөй кезиинде дужаал наклонениезиниң хевиринге чоруур. Чүве ады болза немелде, дорт немелдениң бир янзызы бооп домакка кирер.
Чижектер.
- Аалчыларга шайдан кудуп көрүңер. Суггатчылар хүнезинден эки белеткеп алзыннар.
5. Кылдыныгның субъектизин илередир. Үнериниң падежинде чүве ады ылаңгыя тоолдарга, эвээш таварылгада литературлуг дылга кол сөс кылдыр хереглеттинер.
Чижек.
- Хуралдан чугула шиитпир хүлээп алган.
6. Ыңай, бээр, соңгаар, бурунгаар деп сөстер-биле база эгеле- деп кылыг сөзү-биле кады үнериниң падежинде чүве ады кылдыныгның туружун болгащ үезин көргүзер: дагдан бээр, дүъштен соңгаар, бугадан ыңай.
Чижек.
- Шагаан-Арыгдан бээр хар чагбайн-дыр. Июльдан соңгаар дыштанып чордувус.
7. Өске, башка деп сөстер-биле кады үнериниң падежинде чүве ады тускай бөлүглел бооп чоруур.
Чижек.
- Мында чойгандан өске кандыг-даа ыяш өзүп турар.
8. Эвээш, көвей ~ хөй деп сөстер-биле кады чорааш, үнериниң падежинде чүве ады домакка немелде болур.
Чижек.
- Бо арыгда чыжырганадан хөй чүве чок.
9. Домакка доора немелде бооп чоруур: аңдан ховартаар, ажылдан муңзанмас, бергелерден далдаравас, адыгдан коргар.
Чижек.
- Бо хем балыктан ховартаан.
10. Үнериниң падежинде чүве аттары тускай шынарларлыг быжыг деңнелгелерге демдек ады-биле база хереглеттинер: хардан ак, хандан кызыл.
Чижек.
- Туктуң өңү хандан кызыл.
11. Үнериниң падежинде чүве ады кижиниң чурттап турар чериниң аайы-биле демдээн көргүзер. Ындыг чүве ады домакка тодарадылга бооп кирер.
Чижек.
- Чер чарар маргылдаага «Тиилелгеден» Чимит хамык улусту ашкан.
Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.