Ай
Черге эң чоок октаргай делгеминде борбак чүүл, Черниң чайгаар бүткен эдеринчизи — Ай (демдээ: .svg){kind=small}
). Ооң массазы Черниинден 80 катап биче. Атмосфера чок, тыртыжыышкын күжү кошкаак болганда Ай кырынга база ооң чоок-кавызынга газтарның молекулалары ызыртынмас. Ооң кырында агаар-даа, суг-даа, амыдырал-даа чок. Амгы үеде Ай — Черден өске кижиниң буду баскан октаргайның телозу[1].
Айның шинчилелдери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1961 чылда Американың октаргай шинчилээр НАСА агентствозу Айже октаргай корабльдар чортур программаны кылыр сорулганы салып алган. Ол программага октаргай шинчилээр "Аполлон" аттыг корабльдар болгаш чүък чүдүрер "Сатурн" деп ракеталар ажыглаттынган. "Аполлон" программазының үезинде Черниң кырынга ийи улуг чидириишкинниг болуушкуннар болган. Черге бүдүртүнүп турган шинчилел үезинде ракета ужудар шөлге улуг өрт болган соонда үш астронавт кижи өлген. Болуушкуннүң соонда өрттенген корабльды "Аполлон-1" деп адаан.
Ийиги болуушкунда "Аполлон-13-түң" суук кислородтуг бак часты бергени өрттедир будумел чорудар кезектерниң батареяларын үреп-чазарлаан.
1967 чылдың март айның ортузундан 1969 чылга дээр хыналда ужудуушкуннар эртип турган. Ооң үезинде "Аполлон-1", "Аполлон-4", "Аполлон-5", "Аполлон-6", "Аполлон-7", "Аполлон-8", "Аполлон-9", "Аполлон-10" дээрже чоруттунганнар. Ам-на 1969 чылдың чеди айның 16-да "Аполлон-11" Айже үнген. "Аполлон-11" үш кижиден тургустунган (Нил Армстронг — капитаны, Майкл Коллинз — пилоду, Эдвин Олдрин — пилоду) кол экипажтыг үнген.
Чеди айның 21-де 1969 чылда Гринвичтиң 02 шакта 56 минутада 20 секундада Нил Армстронг бирги базым кылып, Айның кырынче дүшкеш, дараазында сөстерни чугаалаан: "Чаңгыс кижиге бо чүгле бичии базым, ынчалза-даа бүдүн Черниң чурттакчыларынга бо дыка улуг идиг".
Оригиналы: "That’s one small step for a man, but one giant leap for mankind".
"Апполон-11-ниң" соонда база экипажтыг корабльдар Айже ушкан. "Апполон-12" Черже 34.4 кг айның породазын эккелген. "Апполон-16" 94,7 кг породаны чыггаш, база Черже чедиишкинниг эккелген.
Физик хемчээли
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Айның кыры
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Айның кырын камгалаар агаар чок болганда, ооң кырынга метеориттер, хүн «шуурганнары», космос херелдери шаптык чокка дүшкүлээш, оңгул-чиңгил, дөң-дөстектерни тургускулаар. Ооң кыры хүндүс кадар 120° изиир, дүне – казыыр 170° соор. Температура улуг ылгалдыг болганда, Ай кырының породазы ооң тайлымындан тигленип, буступ тургулаар.
Айда агаар чок болганда, аңаа барган космонавтар вакуумдан скафандр-биле камгаланыр. Аңаа барган кижиниң деңзизи 6 катап чиигээр. Кижиниң баш талазы аар болганда, Ай кырынга хөрээн хөндүргеш, балдырын ырбайтып алгаш, күдүйүп кылаштаарга эптиг. Эң-не баштайгы Айның «аалчылары» американ астронавтар Армстронг биле Олдрин. Олар Ай кырынга 22 шак болган. Ай Черни эллипстелчек орбита-биле дескинер. Черге эң чоокшулап келгенде, оларның аразы 356 410 км, эң ырай бергенде — 406 740 км, а ортумаа-биле Черден ыраа 384 400 км. Черни 27,32 дүн-хүн иштинде дескинер. Диаметриниң көстүр булуңу 0,5 градус. Ооң Черни долгандыр шимчээшкини барыын чүктен чөөн чүкче углуг.
Черден көстүр хевири
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ай борбак хевирлиг. Ооң чүгле Хүнге чырып турар чырыы биске көстүп турар. Көстүр хевири үргүлчү өскерлип, бирде төп-төгерик, бирде чартык төгерик болуп турарының чылдагааны ында. Айның көстүр хевириниң өскерлирин фазазының солчууру дээр. Айның сылдыстарга хамаарыштыр Черни дескинер үезин сылдыстар айы дээр ийикпе, азы сидериктиг ай дээр; Айның Хүнге хамаарыштыр Черни дескинер үезин синодиктиг ай дээр. Синодиктиг ай дээрге Айның чангыс аай фазаларының солчуп эртер үези-дир. Сылдыстар айы 27,3 дүн-хүнге дең, а синодиктиг ай 29,5 дүн-хүнге дең. Айга чаңгыс дүн-хүн эртери Чер кырынга 29,5 дүн-хүнге эртеринге дең. Ынчангаш Айның чаңгыс хүнү Чер кырының ийи неделязынга, чаңгыс хонуу база ол хире үргүлчүлээр.
Орбитазы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Эллипс хевирлиг Ай орбитазының Черге эң чоок точказын перигей, а эң ырак точказын апогей деп адаар.
Ай кыры оргу-дески эвес, оңгул-чиңгил, дөң-дөстек цирктерден, кратерлерден болгаш порлардан тургустунган. Төгерик чалдар кажаалаан, иштии чарыы даштындан артык кудургай дазыраш шөлдерни цирктер дээр. Кратерлер цирктерге дөмей, ынчалза-даа хемчээл талазы-биле олардан аажок биче болгаш оларның ишти ханы, оңгар. Порлар дээрге, даштындан көөрге билдирер-билдирбес ханы оңгарлар-дыр.
