Шагаа

Шагаа — тыва чоннуң чаа чылды ай чурагайы-биле уткуп сүзүглээр байырлалы.

Кыдат чоннуң тарлаашкынының мурнунда Тыва чон хүн чурагайы-биле Шагааны демдеглеп эрттирип чорааннар. Амгы үеде Тыва чон Шагаа байырлалын кыдат чоннуң санаашкыны-биле хүн эвес, а ай чурагайының ёзузу-биле чаа чылды уткуп турар. Тыва чоннуң улуг байырлалы. Ай календарының аайы-биле Шагаа ак айның эгезинде келир. Ай чурагайы-биле алыр болза ону лама-башкылар тодарадыр. А шагда болза Тыва чон Шагааның кажан келирин боттары хүн чурагайы-биле тодарадып алыр чорааннар. Ол үеде Тыва чоннуң мергени, угааны бедик деңнелге чораан деп бадыткап болур.

Саң үезинде

Шагаа чылдың баштайгы хүнү үнүп олурда келир (05.00 шактан 06.00 шак үези). Шагааны уткуурда тыва чоннуң шагдан бээр сагып келген ёзулалдары бар: хондур удувас, саң салыр, йөрээл салыр, чолукшуур, харга кактаныры, янзы-бүрү оюннар ойнаары, а кол-ла чүве аалдажыры дээш оон-даа өске.

Шагааның төөгүзү болгаш утказы

Шагаа – тываларның үе-дүптен ёзу-чаңчыл сагаан байырлалы. Ооң төөгүзү, чаагай чаңчылдары бурун үеде-ле тывылган. Бурун шагдан бээр тываларның ажыл-агыйының онзагайынга үндезилеттинген календары чораан. Ону Л.П. Потапов бодунуң «Очерки народного быта тувинцев» деп номунда бижээн. Шагдан бээр-ле, өске көшкүн чоннар дег, тываларның бурунгулары Чаа чылды күзүн, «ак чемниң» шыгжымыры көвүдей берген үеде эрттирип чораан деп медээ бар. Ак чем дээрге ак сүттен кылдынганын илереткен сөс болур. Ынчангаш ак өң – арыг, бай-шыырак, кадык болгаш тодуг чуртталганы илередип турары ол. Чаа чылды күзүн эрттирери дээрге эң-не бурунгу, ажыл-агый-биле дорт харылзаалыг чораан байырлал болур [3].

Тываларның чаа чылды ай санаашкыны-биле чогум кажан, кайы үеден бээр демдеглеп эгелээнин тодаргай чугаалаары берге, ынчалза-даа ону түрктер, уйгурлар таварты Түрк күрүне үезинде-ле (VI-VIII вектерде) билир турганы билдингир, чүге дизе түрк бижиктерниң эң-не хөйү Тывада демдеглеттинген-не болгай. Чогум албан-ёзузу-биле Шагаа – сарыг шажынны (буддизмни) сөөлүнде XVIII векте хүлээп алганының, ылаңгыя тываларның 1757 чылда Цин империязынче киргениниң соонда демдеглеп эгелээн деп элээн тодаргай чугаалап болур. Манчы-кыдат күрүнезинге амыдыралдың бүгү талалары, ооң иштинде байырлалдар эрттирери шыңгыы чурумга чагырткан чораан [3]. Тыва Республиканың Курүне архивинде бар документилерден алгаш көөрге, ол 1816 чылдан бээр эртип турары билдингир болуп турар. Ол дугайында ынчангы Тываны чагырып турган үстүкү черлерден Таңды Уранхайны чагырган мээрең чаңгы дужаалдыг Ламажапка дужаал бижик чорутканы херечилеп турар (фонд 115, опись 1, херек 24, арыннар 13-14). Тывалар Шагааны боттарынын национал байырлалы кылдыр санап, ону чыл бүрүзүнде байырлап эрттирип турар. Тывага Шагаа байырлалы база катап бодунуң байырлал утка-шынарынче кирген. Бо чараш, чаагай бурунгу байырлалывысты ам албан-езузунун күруне байырлалы кылдыр чарлаан. Ол хүннү дыштаныр хүн кылдыр доктааткан [2]. Тывалар Шагааны он ийи чылдың эргилдезин барымдаалап эрттирер. Оларның эреңгей чыскаалы бо: күске чыл, инек чыл, пар чыл, кодан чыл, улу чыл, чылан чыл, аът чыл, хой чыл, сарбашкын чыл, дагаа чыл, ыт чыл, хаван чыл. Шагаанын кол утказы – чаа үе-шагны уткуп, эрткен чылдың ажыл-ижин төндүрүп, чаа чуртталгаже, адыл-агыйже кирип турарын илередип турар улуг байырлал.

Тывалар Шагаага белеткелди күзүн-не эгелей бээр турган. Оът-сиген четче бышкан күскү үеде ааржы-быштак, өреме-чөкпек, саржаг, ээжегей чергелиг хамык-ла ак чемин, семис хоюн дөгергеш, үүжелеп белеткеп алыр. Херээжен улус Шагаа айы чоокшулап олурда, өг-бүледе  кижи бүрүзүнге чаа тон даараар. Эр кижи чылгызындан шагаалап мунар чааш, чоруккур, эки аъттарын белеткеп, чел, кудуруун чазаар [1]. Тараалаң черниң кижилери Шагаада кадык кылыр бир барба чиңге-тарааны тускай уургайга хөөп алыр, ону эрги чыл төнүп турда уштуп алыр. Ак-тарааны бастыргаш, бир барбаны дээрбеге тырттырып алыр, ону боова, боорзак, манчы, хуужуур кылырынга ажыглаар. Бир барба арыг арбайны тускай барбага шыгжаар, ону чугле Шагаа чоокшулап орда, чес пашка хоорар, арыглап соктаар, хоюдур дээрбелээш, хаптарга уруп шыгжаар. Мал-маганныг болгаш шынаа черниң азы чер ортузунуң кижилери байырлал хүнүнде чонга дүлүп бээр дээш, ынчан дөгерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур аңгылай шилип алыр. Оларны башкы соокта дөгергеш азы соккулааш, хамык эъдин бүрүнү-биле хырбачалаар, үүжелээр. Чылгылыг болгаш шыырак бай кижилер Шагаа хүнүнде чонга салыр дээш, бир сувай бени чишке үндүрер турган. Бе казызы-биле чочактаан чиңге-тарааны баалыңныг тавактарга долдур-долдур ургаш, шагаалап келгеннерге салыр [4].

Чаа чыл чеди хонгаш келир дей бергенде, хамык белеткел ажылын кылыр. Оттулар ыяжын белеткээр. Чонга салыр аъш-чемин белеткеп алыр. Аал коданын арыглап аштаар. Өгнүң иштин, даштын арыглап кааптар. Бурун шагда үш хонук шагаалаар турган [4].

Шагааның кезектери болгаш кылдыныглары

Бүдүү хүнү.

Шагаа үезинде

Шагаа байырлалын уткуур бетинде белеткел ажылын чорудар хүннү «бүдүү хүнү» деп адаар. Бүдүүнүң хүнү дээрге, чылдың эң сөөлгү хүнү болурундан аңгыда, бүдүн чылдың ол-ла дүнезинде ай шуут үнмес хүнге санаттырар. Ону хоорай черге дүн-хүн чок чырык сайгылгаан аразында улус эскербейн барып болур. Көдээ черге ёзулуг аът кулаа көзүлбес, караңгы кежээни ол дүне эскерип болур. Бүдүү хүнүнде тускай кылыр ёзулалдар турар. Бүдүү хүнүнде бок, довурак-биле холбашкан ажыл кылбас ужурлуг. Эрги сан-биле 29-туң хүнүнге чедир хамык чүүлүн аштап арыглап, идик-хевин чуп, арыгланып-аштанып алган турар ужурлуг. Ол хүн чүгле Шагааның аъш-чемин белеткээр, үүжезин чазып, ужа-төжүн, эът-чемин быжырар, чулазын белеткээр, хөөрге таакпызын, чаа идик-хевин белеткээр чижектиг ажылын кылган соонда, кежээзинде бүдүүлээр езулал эгелээр. Сенгел тывалары бүдүүнүң кежээзинде аалының эң-не улуг назылыг кижизиниң өөнге чыглып алгаш, инектиң чилиин азы хендирбезин дүлүп алгаш, келген кижи бүрүзүнге эъдин үлей амзадып, чараштыр хемдээн соонда, өгде эр улус сый шавар. Бир кижи сый шааптар орта, өгде олурганнар: Чаа, буура чылы үндү, Бодаган чылы кирди, Эрги чылывысты үдедивис, Чаа чылывысты уткуулуңар азы «Бүдүү чарылды» деп алгыржыр чаңчылдыг. Сынган чилигни тавакка дозуп алгаш, аалдың ээзинге бээр. Өг ээзи баштайында от бурганынга өргүүр, ооң соонда аалда кижи бүрүзүнге бичиилеп амзадыр. Хендирбе сый шапкан таварылгада, ол хендирбени кадакка ораагаш, ол аал шыгжап алыр. Бүдүүнү чарган соонда, ол аалга буска хайындырган бууза, хуужуур дээн чижектиг «бүдүү чемнери»-биле аштанып чемненирлер. Бүдүү чарар ёзулалды кылыр аал ол төрел аймактың эң-не улуг назылыг кижизиниң аалы болур. Ол аалга кээрде, өг бүрүзү чаа хайындырган хөнек шайлыг, бир тавак аъш-чемниг, быжырган буузазын ап алган кээр. Бүдүүнү чарбышаан, ажы-төлү-биле шупту кажыктап, даалылап, кезек ойнап-хөглээн соонда, аал-аалдарынче эртенги Шагаа хүнүн уткууру-биле чанар. Шаанда бүдүүнүң дүнезинде тоол база дыңнаар турган дээр [1].

Шагаада хондур удувазы.

Шагаа дүнезинде тывалар орайга дээр ойнап-хөглеп, удувазын кызыдып, чамдык  кижилер  харын-даа шуут  удувайн,  даң бажын  уткуп  алыр чораан. Ооң кол чылдагааны – херээжен овур-хевирлиг, дүшкүүрлүг Балдан Лхамо деп, Камгалакчы, Ие Бурган Чаа чыл дүнезинде үш Октаргайны эргип көөр чораан. Бөдүүн, карачал кижилер, ол үеде удуп чыдар кижилерни Бурган өлүг деп санап каар деп бодаар чораан. Балдан Лхамону  манаарының чогум шын ужуру чүдел дизе, бо Бурганга эки чалбарыыр болза, ажы-төлү чок кижилер ажы-төлдүг апаар, аарыг кижилерниң аарыы намдаар, өлүр кижиниң назынынын узадыптар шыдалдыг. Карак чивеш аразында Бурган үш Октаргайны эргиптер, ынчангаш, ооң мунуп чоруур аът-хөлгези суксай бээр дээш, тыва чон бурят, калмык, моолдар-биле бир дөмей, өөнүң эжииниң аксынга 3 арыг дош азы 3 арыг борбак хар салып каар чораан. Бо бүгү белеткел Бурганны өөртүр дээрзинге чон бүзүрээр чораан.   Буянныг, сүзүктүг өг-бүлениң салып каан дожу эртенинде чиде берген база болгулаар турган. Ол дээрге, Бурганның өг-бүлени бодунуң хайгааралында алганының демдээ болур турган. Балдан Лхамо Бурганны чүгле карачал чон эвес, хүрээлерде лама-башкылар база манап, орайга чедир ном-судурун номчуур чораан. Ооң соонда, Бурган ширээзиниң мурнунга, тараа чажып каар турган. Даң бажы адып кээрге, чажып кааны тараазын барып көөр. Хүрээни Балдан Лхамо бодунуң хайгааралында алган болза, тараа кырынга Бурганның аъдының истери артып каар турган. Ол база тускай демдек болур. Ынчангаш, үнүп келген Чаа чылда, камгалалдыг турары-биле шыңгыы, дүшкүүрлүг Камгалакчы, Балдан Лхамону чоннуң уткуурунуң ужуру ында чораан. Бурганның Ордузу соңгу-чөөн чүкте турар болганда, Ол соңгу-чөөн чүктен чаларып келир турган [3]. Сенгел тывалары бүдүүнүң кежээзинде, дээрде сылдыстар четчип кээри билек, өгнүң эр ээзи өөнүң барыын бозагазынга тенниг хараган, аяк хире борбактаан хар, аъттың кургаг мыяан кыстырып каар. Ол дээрге, өөнге бүдүн чыл дургузунда аза-четкер, хамык багай чүве кирбезин деп бүзүрээр болгаш ону «өг карактаары» деп адаар. Ооң утказы, ол өгге келген хамык-ла эки чүве солагай бозагазындан, багай чүүлдер барыын бозагазындан шыгаар, харын-даа өгге кирип келир деп санаар болгаш өгнүң солагай бозагазынга кандыг-бир чүве кыстырбас. Барыын бозагага кыстырып каан ол үш чүүл дом хамык багай чүүлдүң, аза-буктуң оруунга доткар-моондак болур ужурлуг деп санаар. Тенниг хараганга чоокшулап кээрге, тени-биле шиштээр, хар доңурар, кургаг аът мыяа өрттедир деп баарга, ол келген аза-бук корткаш, ол аалдыва кирбейн улаштыр чоруй баар деп санаар [1].

Чула кыпсыры.

Даң адып кээрге Бурганнар мурнунга чула кыпсыр турган. Чула кыпсып тура, иштинде тейлеп, сымыранып, аас-кежикти, кадыкшылды дилээр чораан. Херээжен улус аалынга сүттүг шайын хайындырып, амданныг аъш-чемни кылыр турган. Шагаада аъш-чем элбек болуру чугула. Сүттүг шай хайны бээрге-ле, аалдың херээжен ээзи ооң үстүн аякка аңгы куткаш, тос-карак-биле өргүп чораан. Ону кылып тура, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар турган: Тос Дээрим, Долаан Бурганым, өршээ! Аарыг-аржык, аш-чут, бак-ла чүве ыңай турзун! Бай-ла Тайгам, өршээ! Эки чүве эглип келзин! Алдын Хүнүм, айдың Айым, өршээ! Хай-бачыт чайлап чорзун! Аъш-чем, тараа арбын-на болзун! Акы-дуңма, ажы-төл, Аас-кежиктиг, аарыг-аржык чок-ла болзун, өршээ! [5]

Саң салыр ёзулал.

Саңны белеткеп турары

Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшуур (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип, саң салыр чаңчылдыг. «Саң» дээрге, төвүт дылдан очулдурарга «арыглаашкын» дээни ол болур. Тос чүктүң Бурганнарынга арыг, чаагай чытты база өргүүрү дээни ол [3]. Шагаада улуг, биче ийи саң салыр. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Саң салыр ёзулалды эртенги хүннүң херели аалдың коданынга дээй бээрге эгелээр турган. Улуг саңны эң улуг назылыг кижи азы лама-башкы эр хиндиктиг чону баштап алгаш, бедик, арыг черге, мурнуу чүкче углай салыр. Харны чыггаш, оваалап каан бедигээшке үш дашты салгаш, ооң кырынга от кыпсыр. Саңның дооразы, узуну 50-60 см, хевири дөрбелчин, үш булуңчук бооп болур. Тургузуп каан саңның аразынче баш бурунгаар тос арыг, сыптыг артыш киир суп алыр, чүге дээрге артыш тываларда арыглаар, хай-бачытты ырадыр тускай эм-дом үнүш бооп турар [4]. Саңга чүгле саржаг, артыш болгаш арбай далганын элбек кылдыр салыр ужурлуг. Ак-даа болза, хуюксуг чыт үндүрүптер дээш сүт өргүвес, даш-шимээн үндүрүп болур дээш ааржы-курут база эъттиг чемни саңче салбас ужурлуг чораан [3].  Суук чемни (сүттү, тыва араганы) отче саара кутпас, оларны оран- делегейже өргүүр. Бо кылдыныглар аңгы-аңгы Бурганнарга, чер ээлеринге база оттуң ээзинге тускай өргүл болуп турар. Ол үеде ыяап-ла йөрээл сөстер чугалаар турган, чижээ: Чыл бажы келди, Чылан кежи чылбырады! Шаг бажы келди, Шагаа үе келди! Артыш, саңым кыпсып тур мен, Ак сүдүм чажып тур мен! Оран-таңдым, Бай-ла Тайгам, Тос чүзүн байлак малым, өршээ, өршээ! Мал-маган Чаа чылда арбын болзун, көвей болзун! Ак сүт, аъш-чем элбек болзун, өршээ! Үнүп орар хой чылда үүле-херек чогуп турзун, Уткуп турар төрел-чонга ууттунмас кежик келзин! Артап болбас алдын өрген, Аас-кежик, буянныг болзун! Дээп болбас демир өрген, Делегей дег кежиктиг болзун! Курай! Курай! Курай! Биче саңны аалдьн кыс ээзи өг эжииниң мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс ээниң саңы өгнүң эжиинден биче-ле ырак (3-4 м), хемчээлиниң аайы-биле бичежек болур. Саңның баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуң саңын чүгле артыш биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооң соонда бичии ажы-төлү тейлээр [4].

Чолукшуур ёзулал.

Чолукшуп турар тывалар

Даң бажын уткуп, аъш-чемин белеткеп алган турар үеде кожазында өглерден аныяк назынныг кижилер өгге кирип, улуг кижилер-биле чолукшуп эглээр. Чолукшуур деп сөс боду «чол, чол-кежик» деп сөстен укталган болуп турар. Аныяк кижи ийи адыжын өрү көрүндүр улуг кижиже мөгее аарак сунар. Улуг назылыг кижи адыштарын куду көрүндүр, аныяк кижиниң холдарының кырынче салып, деткимчезин илередир. Улуг-назылыглар ак кадакты ийи холунуң өрү көрүнген адыжынга арта каггаш, чолукшуур дээн кижизинге «Амыр-ла!» дээш, сунар. Улуг кижи амыр-мендизин харылааш, мендилешкен кижиниң холдарының кырынга база ийи холдарын салгаш, белекти хүлээп алыр:

- Амыр-ла!

- Амыыр, Амыр-ла!

- Шагаа найыр чаагай болду бе?

- Чаагай-ла болду. Силерниинге чаагай-ла болду бе?

- Чаагай-ла болду ийин. Кыштан хүр-ле болду бе?

- Хүр-ле болду ийин.

- Ыт куш сол-ла-дыр бе?

- Сол-ла дыр. Силерниинге ыт-куш сол-ла-дыр бе?

- Сол-ла-дыр ийин. Чежелиг апаардыңар? – дээн ышкаш. Бо ёзулал дыка ханы уткалыг. Улуг назылыг кижи аныяк кижиге бодунуң узун назынын, буян-кежиин, чечен сөзүн, мерген угаанын хайырлап, сөңнеп турары ол. Чолукшулга ёзулалы чылда чүгле чаңгыс катап болур турган. Бир эвес үе-черге улустар амырлажып (чолукшуп) турган болза, олар маргылдаа хевирлиг,  ойнай-сылдай мендилежир чораан. Кым холдарының адыштарын бир дугаар өрү көрүндүр тудуптарыл, ол хүндүткелин көргүзүп турары ол. Өскези — эжин мурнаар дээш, база-ла адаанче холунуң адыштарын өрү көрүндүр салыптарын кызыдар. Ындыг маргылдаа бир дугаарында кым холдарын черге дегзиптеринге чедир уламчылаар турган. Онза хүндүткелдиг, улуг назылыг азы эрге-дуаалдыг кижилерге кадак база тутсур чораан. Кадак – торгу пөстүң кезээ, буддизмниң бир символу. Ол – хүндүткелдиң, арыг болгаш эп-найыралдыг хамаарылганың, ак сеткилдиң демдээ. Кадакты сунарда, ону сыга тудуп алгаш, ооң ажык талазын тутсуп турар кижиже көрүндүрүп алыр. Ол арыг болгаш ажык сеткилден сөңнеп турарын илередири ол. Хүлээп алган кижи кадакты дүре тудуп алгаш, хойлап алыр. Кадакты хүлээп алган кижи, ону бодунуң мойнунче кедире салбас, чүге дизе өске кижини ону хүндүлеп турары ол. Кижиниӊ мойнунче кадакты, шаанда, чүгле лама кижи салып болур эргелиг чораан [5].

Шагаа йөрээлдери

Аас чогаал шинчилекчизи Ондар Киш-Чалааевич Дарыма бижээш, күүсеткен.

Чаа чылым - Чылан чылым,

Шагаа-доюң демдеглээли!

Чамбы-дипке шагда-дүпте

Чары алгаан, Чылан чылым!

Чылдың бажы шынап үндү,

Чылан кежи союлду-ла.

Чаа чылым - Чылан чылым,

Шагаа-доюң эгелээли!

Бээр көрүн,

Бегере көрүн,

Белен эвес хортан чылым.

Бетинде тур мен,

Мени дыңна!

Эриннигге эмзетпээн

Эки чемим дээжизин

Ээр кара таңдымны сени кылгаш,

Эмзеттим, чаштым, Чылан чылым!

Аастыгга амзатпаан,

Амданныг чемим дээжизин

Алдай-таңдымны сени кылгаш,

Амзаттым, өргүдүм, Чылан чылым!

Бээр көрүн,

Бегере көрүн,

Белен эвес хортан чылым.

Бетиңде тур мен,

Мени дыңна!

Аал-оранга,

Ажы-төлге,

Ал-ботка

Аарыг-аржык болдурба!

Ха-дуңмага,

Кады-кожамга,

Хары чонумга,

Хай-халап үндүрбе!

Өргүн чонга,

Өртемчейге,

Өвүр-арыга

Өрттүг дайын кывыспа!

Арага чок

Амгы куда

Чылан чылда болуп турзун!

Ажыг-хоран

Араганы

Арай шеглеп чоорту кагзын!

Кижиге

Кижи немешсин!

Малга

Мал немешсин!

Ажыл-ишкир

Арат-чонум

Аас-кежии чечектелзин!

Амыр-тайбың,

Арыг агаар

Бөмбүрзекке делгерезин!

Монгул Анна Түлүшовна (1960 ч.т.) бижээш чоруткан.

Улу чылын уткуп тура йөрээл

Улуг-чаагай коданымда,
Улу чылы моорлап келди!

Уруг-дарыым, ха-дуңмам
Халаажыравайын
Чыл менди эртсин!

Көк оттарындан
Көк дээр арыг турзун!

Көзүнүң чылыындан
Коъдан-аалым менди болзун!

Аарыг-аржык тайлып читсин!
Аъш-чем элбек болзун!

Тоолда дег кежиктиг болуулу,
Торлаа дег өөр болуулу!

Өршээ, өршээ!

Шыгжаттынганы: ТГШИ-ниң Эртем архиви. Аас чогаал фондузу. Т.312. Д. 2232, л. 1.

Саая Самбуу Чүвүрекович күүсеткен.

Кодан чылын уткуп тура Шагаа йөрээли

Айым чаазы, хүнүм эртези,
Эрги чылды үдеп тур мен,
Чаа чылды уткуп тур мен!

Буура дег чыл эртти,
Бодаган дег чыл келди.
Чылдың бажы кирди,
Чылан бажы түледи.

Хоюг дүгү саглаңнаан,
Холун-будун кожа базып,
Хокпаңнадыр даалыктаан,
Ховужукту кежир халааш,
Хоюг сиген сый баспас,
Баалыктап маңнап ажып,
Балдырганын чемней каап,
Кончуг чараш маң-биле,
Кокпазынга кирип алгаш,
Кодан чыл Хайыракан
Кончуг оожум моорлап келди!

Уткуп алган, Кодан чылым,
Ууттунмас буянныг,
Уттундурбас кежиктиг болзун!
Эки чүве элбес болзун!

Багай чүве ырак турзун!
Хак дээр ханаа-думаа чок болзун!
Түк дээр дүкпү-думаа чок болзун!

Арбай-тараа чаагай болзун!
Аъш-чем элбек болзун!
Үнүш-дүжүт чаагай болзун!
Үрезин-хүнезин элбек болзун!

Айлыг, хүннүг чаап бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим,
Улуг чуртка чут кирбезин,
Уя, кажаамга бөрү кирбезин!

Алдай-Таңдым кезииримге,
Аңы-меңи аайлыг болзун!
Агым суунга баарымга,
Алдын балыы элбек болзун!

Хүнүм адаан доза бүткен,
Хүрең-хүрең тайгаларым,
Айым адаан доза бүткен,
Ала-шокар тайгаларым.

Мөңгүн ышкаш чайыннанган,
Мөгеннелчек бедик сынныг,
Бээр көрген бедик Мөңгүн,
Аккан суу аржаан болзун!
Үнген оъду эм болзун!

Барыын чүкче уйлай көрген,
Бажы бедик тайгаларым,
Айга кыппас ак даштыг,
Хүнге катпас хүрең даштыг,
Адам болган ажай-буурул
Ак-Баштыг, улуг тайгам, өршээ!

Кашпал черден үер акпазын!
Кадыр черден хая чуулбазын!

Улуг чуртум чартыын дуглаан,
Улуг артым Улаан-Саадак,
Ашкан-дүшкен амытан чон,
Амыр-менди аргыыр болзун!

Кадыр черге чуук турбазын!
Хаялыг черге тайгак турбазын!

Көстүп турар көк дээрим,
Көктүг шыктыг төрээн черим,
Булуттуг дээрден чаңнык дүшпезин!
Будуктуг ыяштан бузунду дегбезин!

Чаъстыг булуттан чаңнык дүшпезин!
Чарт ыяштан чаштанчы дегбезин!
Эрик хавактан эндээ болбазын!
Эзим-аргаа өрт үнмезин!

Эки чүве бээр турзун! - деп,
Эргек-салаам эптей тудуп,
Эдээм чадып тейлеп тур мен.
Курай, курай, курай!

ТГТШИ-ниң Эртем архиви. Аас чогаал фондузу. Т. 243. Д. 991, л. 14-19.

Дөзү

• 1. Баярсайхан Б. Моолдуң сенгел тываларының шагаа байырлалын уткуурунуң чуруму // Шагаа – истоки традиции. Материалы круглого стола, посвященного празднику Шагаа. 29 января 2015 г. – Кызыл, – с. 36-42.)
• 2. Бичелдей У.П. "Шагаага белеткенириниң, Шагааны байырлаарының ёзу-чурумунга болгаш сагыыр чаңчылдарынга хамаарыштыр сүмелер", солун "Шын", № 15 (18135), 2012 чылдың февраль 14.
• 3. Донгак С.Ч. Шагааның чамдык төөгүлүг болгаш чажыт билиглери // Шагаа – истоки традиции. Материалы круглого стола, посвященного празднику Шагаа. 29 января 2015 г. – Кызыл, – с. 6-12.)
• 4.  Кенин-Лопсан М.Б. "Тыва чоннун бурунгу ужурлары". – Кызыл. 1994 ч.
• 5.  Конгу А.А. Шагааның ёзу-чурумнуг кылдыныглары // Шагаа – истоки традиции. Материалы круглого стола, посвященного празднику Шагаа. 29 января 2015 г. – Кызыл, – с. 20-28.)
• 6. «Шын» солуну, №8, 2011 ч. январь 25, "Шагааны кажандан бээр албан-езузу-биле эрттирип келгенил?"

Литература

Адрианов А.В., Шагаа - сойотский новый год