Бээриниң падежи
Бээриниң падежи.
Бээриниң падежинде турар чүве ады -га леп кожумактыг. Ооң янзыларының немежир чуруму мындыг:
| Дөстүң сөөлгү үнү | Кожумактың янзылары | Чижектер |
|---|---|---|
| дүлей болза | -ка -ке | хатка эътке |
| ажык болгаш аяар болза | -га -ге | тараага кежигге |
| Айтырыглары | Чижээ |
|---|---|
| кымга? кымнарга? чүге? чүлерге? каяа? |
малчынга, малчыннарга хемге, хемнерге хемге |
Бээриниң падежинде сөстерниң утказы:
1. Кылдыныгның кымче азы чүүже угланганын көргүзер: өөреникчиге бээр, авазынга чагыыр, багга улаар. Бо таварылгада чүве аттары домакка доора немелде бооп кирер-дир.
Чижектер.
- Авазы уруунга мөңгүн билзээн берген.
Чалбыышталган чүрек боду
Маны дашка херелденген.
(С. Данилов. Маны. Очул. Ю. Күнзегештии.)
2. Кылдыныгның чүүже угланганын, чүү кылдыр, чүү болурун көргүзер: белекке бээр, чарышка кыйгырар, өртекке бээр. Ындыг чүве аттары домакка доора немелде бооп кирер.
Чижектер.
- Чечекти эжиңге белекке бээр сен. Суваң кадарчы эжин чарышка кыйгырган.
3. Кылдыныгның болур азы болган черин көргүзер: ховуга ажылдаар, школага өөренир, тайгага дыштаныр. Ындыг чүве аттары домакка туруш байдалы бооп кирер.
Чижектер.
- Кежээки школага ажылдаар болдум. Бо шөлге ыяш тарыыр бис.
4. Үе көргүзер эртен, кежээ, шак, ай, чыл, хүн, дъүш деп сөстер бээриниң падежинге тургаш чет- деп кылыг сөзү-биле каттышкаш үени көргүзер. Бо таварылгада ол сөстер сан ады-биле кады чоруур: беш хонукка (шакка, айга, хүнге) чедер. Олар домакка үе байдалын көргүзүп турар.
Чижектер.
- Бо ажыл беш хонукка четчир. Бистиң маргылдаавыс кара кежээге четкен.
5. Удур, чедир, дээр деп эдеринчилер-биле база ужураштыр, уткуштур, чоокшуладыр деп наречие сөстер-биле кады бээриниң падежинде чүве аттары кылдыныгның байдалын, туружун илередип турар: хатка удур, хемге чедир, хүнге уткуштур, херекке чоокшуладыр. Мынчан олар домакка байдалдар болур.
Чижектер.
- Парустуг хеме хатка удур эстеп орган. Аткан даңга ужураштыр челзип олур.
6. Бээриниң падежинде чүве ады болдуруушкун залогунда кылыг сөзүнге хамаарышпаан домакка доора немелде бооп чорза-даа, кылдыныгның алыс күүседкичизин (логиктиг субъектизин) илередир: аътка тептирер, соокка алзыр, авазынга даарадыр.
Чижектер.
- Таня авазынга платье даарадып алган. Чаш уруг соока алзыпкан болган.
Бээриниң падежинде чүве аттары-биле кылыг сөзүнден укталган чүве аттары база кады каттыжыпкан чоруп болур: амыдыралга ынакшыл, херекке бердиниишкин, номга хандыкшыл.
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.