Каптагай

Октаргай делгемнеринде янзы-бүрү хемчээлдиг, тургузуглуг эңмежок сылдыстар системалары шимчеп чоруп турар. Ол галактикалар-дыр. Бистиң Галактикавыска эң чоок Андромеданның Туманналчаа деп галактика бар. Аңаа дөмей галактикалар системалары октаргай делгемнеринде кончуг хөй.

Галактиканың хевири

Галактикаларны шинчилеп көөрге, кол нургулайында хевир тургузуу дүргектелчек хевирлиг. Чамдыктарының дүргектелчээ тода, илдең, а чамдыызының барык-ла билдирбес-даа болгулаар.
Чамдык галактикалар бисче ийленип алган турар болганда оларның дүргектелчек тургузуу эки көзүлбес. Ынчалза-даа оларның чамдык демдектерин барымдаалап дүргектелчек хевирлиин билип алыр. Бүгү-ле дүргектелчек тургузуглуг галактикалар улуг сылдыстар системаларындан тургустунган. Оларның хемчээли бистиң Галактикавыстың хемчээлинге чоок болгаш девискээри чүс муң чырык чылы-биле хемчээттингилээр.
Бистиң Галактикавысты көөр болза ооң хевири дүргектелчек. Чамдык галактикалар борбак-даа, а өскелери шын эвес-даа хевирлиг болуп көзүлгүлээр. Галактика бүрүзү бистиң Галактикавыс ышкаш, боттарының өзектерин дескинип турар.

Галактиканың тургузуу

Сылдыстар системазындан тургустунган, ыракта чырып, туманналчак болуп көстүп турар галактикалардан аңгыда, ындыг көскү, чырык эвес, а бүлүргей көстүр, шаараш доозунналчак (диффузиялыг)бүдүмелдерден тургустунган долбанналчактарны көрүп болур. Ындыг туманналчактарның хевирлери орта тода эвес, планета-даа дүрзүлүг болгулаар.
Планета хевирлиг туманналчактың ортузунда кошкак сылдысчыгаш көстүр, а ооң хевири дээрбек хевирлиг болгулаар. Ооң чижээнге Лира деп бөлүк сылдыстарның туманналчаа кирип болур. Диффузиялыг туманналчактың чижээнге Үш-Мыйгак деп сылдыстар бөлүүнүң туманналчаан айтып болур. Ону дуран-биле безин көрүп болур.
Спектрлиг сайгарылганың дузазы-биле шинчилеп көөрге, туманналчактар сырый эвес, соок газтардан бүткүлээр болур. Долгандыр турар изиг сылдыстарның херелдериниң салдарынга олар чырып көстүп турарлар. Чамдык ындыг туманналчактар доозундан тургустунган болгаш, ооң чоогунда турар чырык сылдыстың чайынналган херелдеринге база ынчаар көзүлгүлээр. Оон аңгыда доозун болгаш газтан холуштур тургустунган туманналчактар база тургулаар. Оларның составында водород, кислород, гелий болгаш азот бар. Планеталанчак туманналчактарның хемчээли бир парсек, а диффузияланчактарының - чүс-чүс-даа парсек чеде бээр. Ол туманналчактар бистиң ийикпе, азы өске-даа галактикаларның иштинде кирип турар боорга, оларны галактикаларның туманналчактары дээр.

Туманналчак

Дээр Оруунда агарып көстүр туманналчактардан аңгыда, кара долбаннарны база көрүп болур. Олар доозуннардан тургустунган, ындында турар сылдыстарның чырыын бистен дуглап турар кончуг улуг булуттар-дыр. Кара долбаннарның көвей кезии Галактиканың экваторун дургаар турарлар. Кара долбаннар сылдыстарның чырыын чүгле дуглап турар эвес, а харын сиңирип турар болганда, оларның турар черлери ойбак кара болуп көстүр. Карарып көстүр долбаннарны шаанда Дээр Оруун өттүр чоруй барган өртемчейниң ойбактары кылдыр билип, ында чүү-даа чок ылап-ла куруг черлер кылдыр санап турган. Амгы үеде тодаратканын ёзугаар алырга, ол ойбактар эвес, харын сылдыстарның көжэгелээн космос доозуннары бооп турар. Ол кара доозуннар сылдыстарның өңүн өскертип, чырыын суларадып, чамдыктарын шуут дуглап тургулаар.

Дөзү

1. Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.