НАТО

НАТО, Соңгу Атлант Керээзиниң Организациязы, Соңгу Атлант эвилели (англ. North Atlantic Treaty Organization, NATO; фр. Organisation du traité de l'Atlantique nord, OTAN) — Европа чурттарының хөй кезии (Турцияны база кады санавышаан), Американың Каттышкан Штаттары болгаш Канаданы каттыштырган шериг-поликтиктиг эвилел.

Төөгүзү

Делегейниң 2 дугаар хан төгүүшкүннүг дайыны төнген соонда Европаның улуг кезии болгаш делегейниң өске-даа чурттарының экономиказы буурап, сузу бастынган турган. Делегейге болган болуушкуннар, ылаңгыя 50 чыл дээн элээн кыска хуусаа дургузунда сая-сая кижилерниң амы-тынын алгаш барган 2 делегей дайыннары улусту дүвүреди берген. Ол болуушкуннарның уламындан кижи төрелгетен эжелекчи дайзыннарга чааскаан күш чедери барык болдунмас болгаш бүгү-ниити айыыл чок чорукту чүгле ниити күжениишкиннер-биле хандырып болур деп мындыг өөредиглиг чүүлдерни бодунга шиңгээдип алган.

Ынчангаш 1949 чылдың апрель 4-те Вашингтон хоорайга Соңгу Америка болгаш Европаның 12 тускай догуннаан күрүнелери бактааган шериг-политиктиг эвилел тургустунган. Ук эвилелди Соңгу Атлант Керээзиниң Организациязы деп адаан. Керээниң алыс ужуру эвилелче кирип турар кежигүн бүрүзүнге керээ чарган өске кежигүннерниң айыыл чок чоруун хандырып, оларга деткимче көргүзер хүлээлгелерни даасканында болур.

Соңгу Алтант Керээзиниң Организациязын тургузар элээн чугула чылдагааннарның бирээзи ССРЭ-ниң политиказы турган дээрзин демдеглезе чогуур. Сөөлгү дайынга хөй чурттар Нацистиг Германияга удур демиселге ССРЭ-ниң эвилелчизи болуп киришкен-даа бол, ССРЭ-ниң дайын соонда чорудуп эгелээн даштыкы политиказы болгаш иштики политиказының ёзу-чуруму оларны ылап сезиндирген болган.

Сөөлүнде барып НАТО эвилели чоорту калбарып улгады берген. Чамдык чурттар ук организациядан түр када үнгеш, дедир кирип-даа турган. ССРЭ база Соңгу Атлант эвилелинче кирерин оралдажып турган солун барымдаа бар. Ынчалза-даа ооң киирген дилээн организация элээн каш чылдааганнарга даянып хүлээвээн.

«Соок дайын» үезинде НАТО тускай тургузуг кылдыр идепкейлиг хөгжүп, аңаа чагырткан аңгы-аңгы кезектерни, комитеттерни тургузуп, шериг-политиктиг күчү-күжүн доктаамал улгаттырып турган. Ындыг-даа бол ол үеде Соңгу Атлант эвилели чаңгыс-даа чеспектиг үскүлежиишкинге киришпээн.

НАТО-нуң шериг күштерин бир дугаар 1991 чылда Ирак кампаниязынга киириштирген. Ук холгаарлаашкынны Каттышкан Нациялар Организациязы бүрүнү-биле чөпшээрээн дээрзин демдеглезе чогуур. Ынчангаш НАТО эвилелиниң күштери дайынчы шылгалданы эрткеш, кончуг эки түңнелдерни көргүскен.

Ооң соонда Соңгу Атлант эвилелиниң шериглери Босния биле Герцеговина, Югославия, Македония, Афганистан болгаш база катап Иракка шериг үскүлежиишкиннеринге киришкен.

Кежигүннери

Кирген чыл, ай, хүнү	Чурт	Тайылбырлар
үндезилекчи чурттар
1949 чылдың апрель 4-те	Бельгия
	Улуг Британия
	Дания
	Исландия	Исландия — кара чааскаан доктаамал чеспектиг күштери чок НАТО-нуң кежигүнү (ук организацияже киирер негелделериниң бирээзи турган). Исландия чүгле эрик кыдыын камгалаар таңныылдарлыг. Ооң ыңай НАТО-нуң тайбың тургузар ажыл-чорудулгазынга киржир Исландияның эки турачыларын Норвегияда баазаларга белеткээр дугайында шиитпир үнген.
	Италия
	Канада
	Люксембург
	Нидерланды
	Норвегия
	Португалия
	АКШ
	Франция	1966 чылдың июльда Франция Соңгу Атлант керээзиниң политиктиг тургузуунга хевээр арткаш, шериг тургузуундан үне берген. 2009 чылда дедир кирип келген.
бирги калбарыышкыны
1952 чылдың февраль 18-те	Греция	1974-1980 чылдарда Греция НАТО-нуң өске кежигүнү Турция-биле үскүлежип турган ужун ук шериг организациязының ажыл-чорудулгазынга киришпейн турган.
	Турция
ийиги калбарыышкыны
1955 чылдың май 9-та	Германия
үшкү калбарыышкыны
1982 чылдың май 30-де	Испания
дөрткү калбарыышкыны
1999 чылдың март 12-де	Венгрия
	Польша
	Чехия
бешки калбарыышкыны
2004 чылдың март 29-та	Болгария
	Латвия
	Литва
	Румыния
	Словакия
	Словения
	Эстония
алдыгы калбарыышкыны
2009 чылдың апрель 1-де	Албания
	Хорватия
чедиги калбарыышкыны
2017 чылдың июнь 5-те	Черногория
сески калбарыышкыны
2020 чылдың март 27-де	Майык:Тукталга/Соңгу Македония Соңгу Македония
тоску калбарыышкыны
2023 чылдың апрель 4-те	Финляндия

Сорулгалары

НАТО-нуң кол сорулгазы – эвилелдиң шупту кежигүннерин шериг халдаашкынындан камгаалаары болур. Тодаргайлаарга, НАТО эвилелинче кирип турар бир күрүнеже кылган халдаашкынны бүгү эвилелче кылган халдаашкын деп көргеш, чогуур удур хөделир хемчеглерни ап эгелээр. Эвилелдиң уставы ёзугаар өске чурттарның девискээрлерин эжелеп алыр сорулгалыг шериг экспанциязының кандыг-даа илерээшкиннерин көргүзери хоруглуг. Шериг күжүн камгаланыры эргежок чугула таварылгада ажыглаар. Ындыг хемчег алыр бүрүн эргени эвилелдиң шупту кежигүн чурттары чугаалашкаш, чүүлдүг деп көргеш, оон бээр.

Ооң аңгыда Соңгу Атлант эвилелиниң ажыл-чорудулгазының хүрээлеңинче:

• терроризмге удур күштерге деткимче көргүзери;
• далай пираттарынга удур хөделири;
• кибер айыыл чок чорукту хандырары

кирип турар.

Штаб-квартиразы

Соңгу Алтант эвилели – дыка хөй күрүнелер болгаш оларның шериглеринден тургустунган канчаар-даа аажок улуг эвилел. Ооң-на ужурундан көвей чурттарда кандыг-бир (шериг) кезектерин харыылаар бир янзы штабтар бар. НАТО чөвүлелиниң кол штаб-квартиразы Бельгияның найысылалы Брюссель хоорайда турар.

НАТО-же кирери

Херек кырында НАТО-же кирериниң чуруму ындыг-даа берге эвес. Ниитизи-биле алырга, эвилелдиң кежигүнү болур күзелин илереткен чурт доктаамал критерийлерге дүүшкен турар ужурлуг. Демократия болгаш ооң үнелиг чүүлдери, экономиктиг болгаш политиктиг илдең, көскү тургузуу, саң-хөө талазы-биле шыдалыы болгаш девискээр дээш азы язы-сөөк ылгап тывылдырган маргыш чогу дээн аспектилер ынаар кирип турар.

Бир эвес чурт айыттынган шупту негелделерни күүсеткен болза, ооң кандидатуразын эвилелдиң кежигүннери шупту чүүлдүг деп көөр. Шупту чөпшээрээн таварылгада ук шериг-политиктиг эвилелче каттыжар чурумунуң чорулгазы эгелээр.

Айтыглар

• https://dzen.ru/a/YNQjMR_zpVZVyvm4