Сингармонизм

Сингармонизм дээрге сөс иштинге ажык үннерниң аяннажылгазы-дыр. Чамдык улустуң чугаазында үн аяннажылгазынга ажык эвес үннер база киржир. Ол термин ийи грек сөстүң каттышканындан тывылган: συν- — кады и ἁρμονία — хөөн, аян.

Тыва дылда үн аяннажылгазы

Тыва сөстерде 3 аңгы ажык үнннер аяннажылгазы бар.

Таалай аянажылгазы

Таалай аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер, азы чүгле чымчак, азы чүгле кадыг одуругнуң үннери бооп бөлдүнчүр. Сөс иштинге бир дугаар ажык үн чымчак одуругнуң үнү боор болза дараазында слогта ажык үн база чымчак одуругнуң үнү болур. Бир эвес, бир дугаар ажык үн кадыг одуругнуң үнү боор болза дараазында слогка чүгле кадыг одуругнуң турар.

• Кадыг одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: адыг, бургурадыр, дуза, ораар, ыдар, сарыг, таңды, чылгылары, тооргу.
• Чымчак одуруглуг ажык үннерден бүткен сөстер: белчигештер, илиг, эриктер, көрүп, херим, өзүмнери, мөге, чөвүрээ, хилинчек.

Эрин аянажылгазы

Сөс мурнунга эрин-биле адаар үн турар болза, дараазында слогка, ооң-биле аяннаштыр база-ла эрин-биле адаар ажык үн турар. Эрин аяннажылгазынга чагырткан үннер сөс иштинге чүгле эрин-биле адаар үннер бооп бөлдүнчүр.

Чижээ: орук, урук, өдүг, улуур, удуур, ужудукчу, оолдуң, өөмнү, өөрүмнү, одуг, үгүнү, үнүштүг, улуур,

Эрин аяннажылгазының дээжи кызыгаарлыг, тыва дылда ол нептеревээн. Ажык эвес үннүң арты-мурнунга чүгле «о», азы чүгле «ө» деп морфемалыг сөстер тыва дылда чок. Моол сөсте ындыг морфемалыг сөстер бар.
Чижээ: Мөрөн — Мөрен, өндөр — бедик (өндүр), төрөл — төрел, могой — чылан (могай), орон — оран, тооно — хараача (тоона).

Эрин аяннажылгазынга чагырткан ажык үннер алтай чоннуң чугаазында база дыка сайзыраан.

• кожоҥ — ыр, болбос — болбас, одор — одар, тоормош — доорбаш, ороор — ораар, согоно — согуна, чӧрчӧк — тоол, ӧрӧмӧ — өреме, сӧстӧр — сөстер.

Өк-биле адаан үннер аянажылгазы

Бо чүвени эң баштай 1970-ден чылдар төнчүзүнде Сеглеңмей Светлана Феликс кызы эскерген. База-ла ооң дугайында 1980-зен чылдардан эгелеп К. А. Бичелдей бодунуң эртем ажылдарынга бижип турган.

Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза, дараазында барган 6 кыска азы 6 узун ажык үн шак ол, өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ындыг сөстерге дөгере ажык үннер кулакка дыңналыр-дыңналбас-даа болза өктүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Ажык эвес үннер безин өк-биле адаан үннүң шынарын бодунче сиңирип алыр. Бир эвес сөсте өк-биле адаан үн бар болза өске үннер кажан-даа арыг дыңналбас.

• ада «a˘da˘», адан «a˘da˘n», адыгжы «a˘dы̅˘ƣʒˑы̅˘», куду «qʊ˘dʊ˘», каңгай «qa˘ŋςa˘j̃», казылган «qa˘zы̅˘lƣa˘n», одуруг «ɔ˘dʊ˘rʊ˘ƣ», оргаадай «ɔ˘rƣa˘:da˘j», язы «j̃a˘zы̅˘».

Үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер

Тыва дылда үн аяннажылгазынга таарышпас сөстер бар.

1. Углаарының бирги падежиниң кожумаанда чүгле чымчак (дагже, катче) ажык үннер бар.
2. Кызыгаарлаар наклонение кожумааның сөөлү база чүгле чымчак (баргыже, удугуже) ажык үннүг.
3. Ийи сөстен бүткен нарын сөстерниң кезектери кадыг болгаш чымчак бооп болур: ажыл-иш, ак-көк, үен-даян, алгы-кеш.
4. Фонетиказын тыважытпаан, өскерилге чокка моол дылдан дорт үлегерлеп алган сөстер: “эгүүр”, “сеткүүл”. Ол сөстерни адаарга эпчок, ааска таарышпас, кижи бодаарга бир-ле күжениишкин херек-даа ышкаш. Ындыг сөстер дыңнап кааш, оларның тывазыг эвес шынарын, эртем-билии чок кижи безин доп-дораан эскерип каар. Чогум, “эгүүр” деп сөстүң “эгиир” деп тыважаан хевири бар.
5. Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерде ажык үннерниң аяннажылгазы чок болур: телевизор, радио, интернационал.

Кожумактар

Фонетиказы тыважываан, олчаан үлегереп алган сөстерге, оон ыңай нарын тыва сөстерге кожумак немежир болза, шак ол кожумактың ажык үнү сөстүң сөөлгү слогунда турар ажык үнден хамааржыр. Чижээ: артистиң, директорнуң, киш-кулааларга, кызыл-өзектиг, сеткүүлдүң.

Үндезини

1. Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Фонетика. Кол фонетиктиг болуушкуннар // Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) / Д. А. Моңгуш редакторлаан. — Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1980.
2. Селютина И.Я., Уртегешев Н.С., Рыжикова Т.Р., Дамбыра И.Д., Кечил-оол С.В. Заключение // Фарингализация как типологический признак фонологических систем (на материале тюркских языков Южной Сибири). — Новосибирск: Омега Принт, 2014.
3. Комитет наук МНР. Монгольско-Русский словарь / под общ. ред. Лувсандэндэв А.. — Москва: Гос. из-во национальных и иностранных словарей, 1957.
4. Тыдыков П. П. Русско-Алтайский словарь / под ред. перевод. комиссии при Ойротском Отделе Народного Образования. — Москва: Центральное из-во Народов СССР, 1926. — 5000 экз.