Тоол

Илья Гинцбургтуң: «Тоол» деп уран сиилбирлели

Тоол — аас чогаалының азы чечен чогаалдың база бир жанр-хевири. Маадырлыг, колдуунда төөгүп чогааткан хуулгаазын азы амыдыралдан алган чогаалдың хевири. Тоолдуң кол шынары - төөгүүшкүннүң шынныын бадыткаан дөзү чок. Сюжетти чогаадып каан деп илдең болур.

• Фольклорлуг тоол [uk] — янзы-бүрү чоннарның аас чогаал курлавырында бижимел азы аас-биле дамчыыр, хоозун болуушкуннардан бүткен чугаа хевирлиг эпиктиг (маадырлыг) жанр. Тоожулал хевириниң колдуунда прозаиктиг аас чогаалынга (тоолчургу калбак проза чогаалы) сөзүглелдери хоозун, тыпкан бодалга даянган, янзы-бүрү жанырлардан бүткен чогаалдар болур. Тоолчургу фольклорнуң удурланышкак жаныры «шын болган» аас чогаалының тоожулалы (тоолчургу эвес проза) (көр. торулга - миф, былина, төөгүлүг ыры, шажын шүлүктери, тоолчургу чугаа - легенда, коргунчуг чугаалар, тоол, болган таварылга).
• Литературлуг тоол — эпиктиг жанр: чогаал хоозун, тыпкан бодалдан бүткен, чеже-даа чоннуң аас чогаалы-биле сырый харылзаалыг болза, тускай авторлуг болур. Ол парлаттынар мурнунда аастан аас дамчыыр хевири таварышпаан болгаш аңгы-аңгы вариантылары чок. Литературлуг тоол чок-ла болза фольклорлуг тоолду өттүнген (улустуң аянынга бижиттинген литературлуг тоол), чок-ла болза дидактиктиг чогаалдың аас чогаалдан алган сюжеттерге даянган болур. Фольклорлуг тоолдуң тывылган төөгүзү литературлуг тоолдуң тыптырынга онза рольду ойнаан.

Термин «тоол»

«Тоол» деп сөс XVII чүс чылдың эгезинде бижимел тураскаалдарга көстүп келген. Тывылган угу «көргүзер» деп сөстен укталган. Утказы: даңзы, список, тодаргай чуруп көргүзери. Чижээ, дүжүрүп бижээн саавыр-документ "Хыналда тоол". Амгы үеде ажыглап эгелээн сөстүң утказы XVII—XIX вв. тывылган. Ооң мурнунда «баснь» деп сөс орнун солуп турган.

Европа чурттарының чоннары фольклорлуг тоолду канчаар-даа демдеглевейн турар, ону тодарадырда, янзы-бүрү сөстер-биле адап турар. Чүгле ийи европейжи: орус болгаш немец дылдарда ук билигни тускай демдеглеп турар сөстер бар. Латин дылда «тоол» деп сөстү fabula деп сөс-биле демдеглээн. Ынчалза-даа ол сөс чүгле тоолду эвес, а өске чүүлдерни база демдеглеп турар: чугаа, хоп-чугаа, чугааның кол чүүлү д.о.ө., база чечен чугаа, ооң иштинде тоол болгаш басня. «Басня» деп сөстүң утказы немец дылче (нем. Fabel) шилчээн. Немец дылда тоолду Märchen деп сөс-биле демдеглээр. Сөстүң дазылы Mar- «медээ»; -chen — бичиилеткен суффикс, хуу-үнелел категориязы. Ынчангаш, Märchen — «бичии, солун чугаа». ХIII вектен эгелеп бо сөс чоорту «тоол» деп уткаже шилчээн.

Фольклорлуг тоол

В. М. Васнецов «Царевна Несмеяна» (Каттырбас Кадын-кыс).

Фольклорлуг тоолдуң дөзүнде шагдан тура чаңчылдан келген сюжет чыдар, ол калбак тоожуушкун фольклорунга (тоолчургу проза) хамааржыр. Торулга азы миф, бодунуң кылыр хүлээлгезин чидиргеш, тоол апарган. Баштай тоол мифтен укталгаш, аңаа удур:

1. Профанчы — сакрал . Миф ритуал-биле катчы берген, ынчангаш миф, бир-ле үеде бир-ле черге чажыт билиглерни тускай ыдыктап каан кижилерге дамчыдып турар;
2. Шыңгыы эвес шынныг — шыңгыы шынныг. Мифтиң уран чечени тоолга күштелгеш, этнографтыг аянын үндүр кызыпкан. Ынчангаш тоол «сонуурганчыг» чыыра тыртып турар сюжеттиг апарган. Төөгүге даяныры (квази төөгүлүг) миф тоолга салдар чедирбээн. Тоолдуң болуушкуннары географиядан (болуп турар чери) ырак, аңаа чагыртпас.

Фольклорлуг тоол бодунуң тускай чурумалдыг поэтиказы-биле онзаланып турар, ол дугайында А. И. Никифоров биле В. Я. Пропп тодараткан. Ук жанырның сөзүглелдери быжыг чаңчылдар дузазы-биле клишелерден тургустунган:

1. Тоолдуң формулалары — тускай ритмге быжыглаттына берген прозаиктиг фразалар:
   • «Бир-ле черге…», «Калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп…» — тоолдуң эгелээри;
   • «Тоолду дүрген ыдар-даа болза, кылыр ажыл-херек саадай бээр» — ортузунга ажыглаар формулалар;
   • «Мен аңаа баргаш, мёд-пиво иштим-чидим, салымга дамдылап-даа турза, аксымче кирбеди», «Тоол — хоозун-меге-даа болза, ойзу-кыйзы айыткан, аныяктарга сагындырыг-кичээндириг», — тоолдуң төнчүзү, финалы;
2. «Ниити черлер» — бир сөзүглелден бир сөзүглелче көжүп чорааш, янзы-бүрү тоол сюжеттери бүдүн эпизодтарже шилчиир:
   • Иван-царевичиниң Баба-Ягага чеде бээри, мында калбак проза ритмиктиг черлерлиг:
     • Портретти чуруурда ажыглаар клише — «сөөк буттарлыг Баба-Яга»;
     • Айтырыг-харыы клише формулалар — «кайнаар орук тударың ол», «арның-биле менче, артың-биле аргаже», д.о.ө..;
   • Кылдыныгның болуп турар клише-чери: «калиналыг көвүрүгде, инек-караалыг хемде»;
   • Клише-кылдыныглар: маадырның бир черден өске черже «ковер-самолёт» дузазы-биле чеде бээри;
   • Ниити фольклорда ажыглаар эпитеттер «Ай-хүн арынныг алдын даңгына», «мөге күдер эр».

Фольклорлуг тоолдуң фольклордан алган эге-дөстери үш негелделерлиг (фольклорнуң ниити демдектери):

1. Аастан аас дамчыыр.
2. Хөй-ниити демниг, коллективчи.
3. Кымның чогаатканы, бижээни билдинмес.

Фольклорлуг тоолдуң сюжеди литературлуг тоолдан аңгыланып турар. Чамдык хөй-ле сөзүглелдерде тоол материалын ону күүседип турар кижи удур чогаадыптар. Ынчангаш фольклорлуг тоолдуң сөзүглелдери бот-боттарынга дөмейлешкээниң талазы-биле вариант-вариацияларлыг апаар. Тоол шинчилээр эртемде авантекст деп айтырыг тургустунуп кээр. Ону шиитпирлээри-биле тоолдап ыдар аас чогаалда күүседикчиниң уран мергежили кол черни ээлээр. Ол тоолдуң сөзүглелин бүрүнү-биле сактып, шиңгээдип албас болгай, а дыңнакчыларның мурнунга сөзүглел удур тургустунуп төрүттүнер: сөзүглелдиң конструктивтиг элементилерин  — тематиктиг (мотивтер) болгаш стилистика талазы-биле («ниити черлер», формулалар болгаш о.ө). Тоолчу угаанынга тоол сюжеттерин долузу-биле шыгжап алыр, чок-ла болза сюжеттиң кандыг-бир кезиин азы мотивин ыдып турар тоолунга ажыглаар. Тоол шинчилээр эртемде тоол сюжеттерин санап-түңнээш, айтыкчылар тургузуп чыгган. Чамдык тоол сюжеттери чаңгыс сөзүглелде таваржып турар (сюжеттер контаминациязы). Эпиктиг тоожуушкунну оожумнадыр дээш, тоолчу кылдыныгны үш катап көвүдедир арганы ажыглаар. Тоол шинчилээр эртемде фольклорлуг тоолдуң сөзүглелиниң тургузуун долу айтып бижиир арга-методту үргүлчү дилеп тып турар. Ону кылырда, шинчилекчилер эптиг болзун дээш, композиция тургузуу, стилистика деңнелинден аңгыда, идей-тематиктиг болгаш овур-хевир деңнелдерни аңгылап көрүп турар. Эрте-бурунгу үелерде фольклорлуг тоол торулга-миф (мифологтуг тоол азы миф-тоол) сагындырып турган, ындыг-даа болза сөөлгү классиктиг тоол мифологтуг медерелдиң эге хевирлерин (реликтилерин) шыгжап алган . Фольклористиканың салып турар кол бодалгалары, лингвистика, литературоведение, этнография дээн ышкаш, хөй адырларлыг эртем болбушаан, шак ол баштайгы,эге хевирлерин ажыдып, тывар ужурлуг.

Фольклорлуг тоолдуң классификациязы

Фольклорлуг тоол бодунда элээн каш жанырлар сиңирген (өске классификация-биле — тоолдуң чаңгыс жанырының өске жанырлар хевирлери). Тоол дугайында эртемде тоол жанырларын аңгылаар дугайында чидиг айтырыг тургустунуп турар. Системажыткан европей Аарне айтылгазында, а ооң соонда Стит Томпсон (Thompson Stith) (көр. Фольклорлуг тоолдар сюжеттериниң айтылгазы ) редакцияларга үндезилээн «Сюжеттерниң деңнелге айтылгазы: Чөөнславян тоол» деп ажылда тоолчургу аас чогаалының дараазында жанырлары кирип турар:

1. Дириг амытаннар, үнүштер, дириг эвес бойдус болгаш эт-херексел дугайында тоолдар.
2. Хуулгаазын тоолдар.
3. Төөгү чугаалыг тоолдар.
4. Амыдыралчы (анаа) тоолдар.
5. Бажын ээдереткен аза дугайында тоолдар.
6. Хөктүг чугаалар.
7. Хоозун, меге чугаалар.
8. Кумулятивтиг, азы хөөрем тоолдар.
9. Катаптаашкыннарлыг тоолдар.

Хөй фольклористер (В. Я. Пропп, Э. В. Померанцева, Ю. И. Юдин, Т. В. Зуева) «Анаа азы амыдыралчы (=бытовые) тоолдар» деп жанырның иштинде ийи жанр хевирлерин аңгылап турарлар: новеллистиктиг болгаш хөктүг-анекдот азы каттырынчыг тоолдар деп. Анекдот тоолдар бодунуң иштинче «Бажын ээдереткен аза дугайында тоолдар» деп бөлүктүң болгаш хуулгаазын тоолдар сюжеттерин киирген.

Калбак тоожулалдыг фольклорда жанырлар аразында тодаргай кызыгаар айтып болбазын негеп турар. Чижээ, төөгү чугаалыг легенда-тоолдар тоолдуң болгаш легенданың шынарын сиңирген болур, а былиналарны прозаиктиг кылдыр эде кылганындан тускай жанырлыг «Маадырлыг тоол» деп бөлүкке хамааржып болур. Аас чогаалының эдилекчилериниң тоолду ыдып тургаш, оларның кандыг-бир жанырга хамаарылгазының өскерли бергенинден күүсеткен тоожуушкуну база жанырын өскертиптер.

Тоолдуң жанр талазы-биле янзы-хевирлери

Дириг амытаннар дугайында тоолдар

Дириг амытаннар дугайында тоолдар (дириг амытаннарлыг эпос) — тоолчургу фольклорга (тоол) хөй янзы жанырларлыг чогаалдар каттыжа берген (конгломерат) таварылгада кол маадырлар орнунга аңнар, куштар, балыктар,болгаш дириг эвес чүүлдер, үнүштер, бойдустуң болуушкуннары киржип турар болур. Дириг амытаннар дугайында тоолдарда кижи чок-ла болза 1) ийиги чергеде («Дилги шанактан балык оорлап турган» деп тоолда ашак), чок-ла болза 2) дириг амытанның орнун солуптар(«Эрги хлеб-дус уттундурган» деп тоолда ашак ышкаш).

Дириг амытаннар дугайында тоолдарның болгу дег классификастыг-бөлүктээшкини.

Бир-ле дугаарында, дириг амытаннар дугайында тоолдар кол маадыр аайы-биле бөлүктежир (тематиктиг классификастыг-бөлүктээшкин). Шак ындыг бөлүктээшкин Аарне-Томпсоннуң тургусканы болгаш в «Сюжеттерниң деңнелге айтылгазы: Чөөнславян тоол» деп делегей фольклорунуң тоолчургу сюжеттер айтыкчызында кирген:

1. Черлик дириг амытаннар.
   • Дилги.
   • Өске дириг амытаннар.
2. Черлик болгаш азырал дириг амытаннар
3. Кижи болгаш черлик амытаннар.
4. Азырал амытаннар.
5. Куштар болгаш балыктар.
6. Өске-даа амытаннар, дириг эвес чүүлдер, үнүштер болгаш бойдустуү болуушкуннары.

Дараазында болгу дег дириг амытаннар дугайында тоолдар бөлүктээшкини — структура-семантиктиг бөлүктээшкин бооп болур. Ол тоолду жанр демдээ-биле бөлүглээр. Дириг амытаннар дугайында тоолдарда элээн каш жанырлар кирип турар. Ындыг жанырларны В. Я. Пропп мынчаар аңгылаан :

1. Дириг амытаннар дугайында хөөрем тоолдар.
2. Дириг амытаннар дугайында хуулгаазын тоолдар;
3. Басня (аполог)
4. Сатириктиг тоол.

Е. А. Костюхинниң аңгылаашкыны:

1. Каттырынчыг (амыдыралчы=бытовые)дириг амытаннар дугайында тоол;
2. Хуулгаазын дириг амытаннар дугайында тоол;
3. Кумулятивтиг азы хөөрем тоол;
4. Амыдыралчы (анаа) тоол;
5. Аполог (басня)
6. Анекдот.
7. Сатириктиг тоол;
8. Дириг амытаннар дугайында төөгү чугаалар, болган таварылгалар, амыдыралчы чугаалар;
9. Хоозун, меге чугаалар.

Пропп, бодунуң дириг амытаннар дугайында тоолдарның жанр аайы-биле бөлүктээшкининиң дөзүнче даштыкы хевир демдээн киирерин оралдашкан. Костюхин даштыкы хевир демдээн эвээш кииргеш, колдуунда иштики утказының аайы-биле аңгылаашкынче сагыш салган. Иштики утказы байлак, стиль-хевирлери эрээн-шокар, тургустунган кезектери янзы-бүрү бооп турар дириг амытаннар дугайында тоолдарның хевирлерин аңгылаарынга болгаш ханы өөренип көөрүнге ук арга эптиг болган.

Үшкү болгу дег дириг амытаннар дугайында тоолдарны бөлүктээр арга дээрге, дыңнакчыларның хар-назын аайы-биле демдээн барымдаалаары болур:

1. Бичии уругларга тоолдар.
   • Уругларга чугаалаан тоолдар.
   • Бичии уругларның боттарының чугаалаан тоолдары.
2. Улуг улустуң тоолдары.

Дириг амытаннар дугайында тоолдарның кайы-даа жанырлары боттары дыңнакчыларлыг болур. Амгы үениң дириг амытаннар дугайында орус тоолдары хөй кезиинде бичии уругларга хамааржыр. Ынчангаш бичии уругларга тоолдаан тоолдар бөдүүнчүткен тургузуглуг болур. Ындыг-даа болза кажан-даа бичии уругларга хамаарышпас жанр база бар — ол дээрге, «Тенек» («чажыт күзел» азы «порнографтыг») тоол.

Дириг амытаннар дугайында тоолдарда чээрби хире сюжеттер — ол кумулятивтиг (анаа, амыдыралчы) тоолдар (Рекурсивтиг) болуп турар. Ындыг композициялыг тоолдарда сюжеттиң бир кезии хөй катап таваржып, катаптап турар. С. Томпсон (англ., Болте, Й. и Поливка, И., Пропп кумулятивтиг композиция-тургузуглуг тоолдарны тускай бөлүкке аңгылап турганнар. Кумулятивтиг композиция-тургузуглуг тоолдар:

1. Төнчү чок катаптаашкыннар:
   • Катаптаашкыннарлыг тоолдар «Ак бугажыгаш дугайында».
   • Сөзүглелдиң бир кезээ өске сөзүглелче кире бээр («У попа была собака»).
2. Төнчү катаптаашкыннарлыг:
   • «Репка» — сюжеттиң хензиг кезектери илчирбеленип чоруп каар, үзүлгүже чедир.
   • «Аскыр-дагаа хара берген» — илчирбе чештинип кел-ле чыдар, үзүлгүже чедир.
   • «За скалочку уточку» — сюжеттиң баштайгы таварышкан хензиг кезекчигежи дараазында эпизодка келгеш удурланып, таарышпайн баар.

Дириг амытаннар дугайында тоолдарның база бир өске жанырлыг формазынга хуулгаазын тоолдуң тургузуу хамааржыр (тургузуг дугайында адаанче көрүңер) («Бөрү болгаш чеди анайлар» СУС 123, «Диис, аскыр дагаа болгаш дилги» СУС 61 B).

Дириг амытаннар дугайында тоолдарда кол черни каттырынчыг, шоодуглуг тоолдар ээлеп турар — дириг амытаннарның үүлгедиглери ("Лиса крадёт рыбу с саней (с воза) СУС 1, «Волк у проруби» СУС 2, "Лиса обмазывает голову тестом (сметаной) СУС 3, «Битый небитого везёт» СУС 4, «Лиса-повитуха» СУС 15 и т. д), дириг амытаннар дугайында эпос өске тоол жанырларынга салдарлыг болуп турар, ылаңгыя аполог (басня) хамаарыштыр. Дириг амытаннар дугайында шоодуглуг тоолдарда сюжеттиг өзекти душ болган таварылга, ужуражылга биле үүлгедиг (меге, Пропптуу-биле) тургузуп турар. Чамдыкта элээн каш ужуражылгалар биле үүлгедиглер катчып кээр (контаминация). Шоодуглуг тоолдуң маадырын трикстер (үүлгедикчи) дээр. Орус тоолдуң кол трикстери — дилги (делегей эпозунда — койгун). Оон когараан маадырлар бөрү биле адыг болуп турар. Бир эвес дилги бодундан кошкактарже удур кылдыныг кылып турар болза, ол уттуруп аар, бир эвес күштүглерге удурланыр болза — тиилеп алыр (Дм. Молдавский). Ол эрте бурунгу фольклордан келген. Амгы үениң дириг амытаннар дугайында тоолдарында трикстерниң тиилелге биле аштырыышкыны мөзү-шынар демдээн көргүзүп турар. тоолда трикстерге удур чалгаапай көстүп кээр. Араатан аң-даа болуп болур (бөрү, адыг), база кижи болгаш кодан хевирлиг кошкак, бичии амытан.

Дириг амытаннар дугайында тоолдарда хөй кезиинде аполог (басня) ээлеп турар. Мында каттырынчыг, шоодуглуг чүүл эвес, а өөредиглиг, мөзү-шынар кижизидилгелиг утка кирип турар. Апологтуң кижизидилге, мөзү-шынар айтырыы ыяап-ла төнчүзүнде эвес, а сюжеттиг байдалдан чоорту үнер. Ындыг байдалдар чииги-биле моральдыг түңнелдер кылырда, чаңгыс уткалыг кылдыр ажыглаттынар. Шак ындыг аполог тоолдуң чижээнге удур-дедир персонажтарның үскүлежиишкини хамааржыр. (Кодандан кым кортугул? АТ 70; Эрги хлеб-дус уттундурган AT 155; Адыгның (арзылаңның) адыжында тен AT 156. Эрте бурунгу үелерден бээр литературлуг басняда бо-ла таваржыр сюжеттерге аполог хамааржыр (Дилги биле ажыг виноград АТ 59; Каарган биле кыс дилги AT 57 болгаш о.ө). Аполог — дириг амытаннар дугайында тоолдарның сөөлгү хевири болуп турар. Ол кажан мөзү-шынарда сагыыр ужурлуг дүрүмнер тодарап келген үеге хамааржыр болгаш бодунга тааржыр хевирни тып турар болур. Ындыг аполог тоолдарда трикстерлер чүгле эвээш үүлгедиглерлиг сюжеттерде (литература салдары-биле) боду чогаадыр [кым?^]. Апологтуң сайзыралдың үшкү оруу  — ол дээрге паремияның көвүдеп кээри (үлегер домактар болгаш сөстер). Ындыг-даа болза паремиядан ылгалып турары, апологка аллегория (ойзу чугаалаары) чүгле өй-хемчээлдиг эвес, а сагыш-сеткилге дээштиг болур. Аполог-биле кады дириг амытаннар дугайында Е. А. Костюхинниң аңгылап көргени новеллистиг тоол кады туруп турар. Дириг амытаннар дугайында тоолда новелла — элээн сайзыраңгай интригалыг (чөрүлдээлиг), маадырларның салым-чолунда дүрген өскерлип турар таварылгаларлыг чечен чугаалар болур. Жанырның салым-хуузун мөзү-шынар айтырыы тодарадыр. Апологка көөрде, ында мөзү-шынар айтырыы тода, шоодуглуг талазы эвээш азы шуут чок болур. Дириг амытаннар дугайында тоолдуң шоодуглуг жанырда колдап турар тенек талазы новеллада өөредиглиг тала-биле солчуп турар. Дириг амытаннар дугайында тоолдуң новеллалыг тоол жанырында үндезин чижек кылдыр — АТ 160 «Өөрүп четтиргенин илереткен аңнар» деп тоолду үлегерлеп болур. Дириг амытаннар дугайында новелла баштай литературага илереттинер, а ооң соонда фольклорже кирер. Чүге дизе литературлуг сюжеттер дөзүн фольклордан алыр болгай.

Дириг амытаннар дугайында тоолдарда сатира дугайында чугаалаар дизе, литература кажан бир шагда сатириктиг тоолду тывылдырган деп болур. Ортаакы вектерниң төнчүзүнде сатириктиг тоол тывылган. Ооң кол шынары - дириг амытаннарның аксындан социал терминология үнуп турар. (Лиса-исповедница АТ 61 А; Кот и дикие животные АТ 103). АТ 254** «Ёрш Ершович» деп тоолдуң сюжеди тускай черни ээлеп турар. Ол ном тоолу болуп турар. Орай тывылганын барымдаалап, сатира ындыг кончуг быжыглаттынмаан, социал терминологияны чииги-биле ап кааптып болур. XIX векте сатириктиг тоол ындыг-ла кончуг нептеревээн. Дириг амытаннар дугайында тоолдуң иштинде сатира — эвээш сюжеттерде таваржып турар. Колдуунда дириг амытаннар дугайында тоолдарда трикстерниң үүлгедиглери сатираны оттуруп турар. А бир эвес тенек, мелегей чорук көвүдээн таварылгада тоол хоозун, меге чугааже (небылица) шилчий бээр.

Хуулгаазын тоол

В. М. Васнецов «Даңгына-пага» (1918)

Генри Мейнелл Рим «Шаг шаанда» (1908)

Хуулгаазын тоол бодунуң дөзүнде нарын композиция-тургузуглуг. Ооң иштинде экспозиция, дүүшкүн, сюжет сайзыралы, кульминация база чештиниишкин (көр база Конфликт (литературоведение) кирип турар. Пропптуу-биле алырга, чаа чадаже көдүрлүүшкүн болур.

Хуулгаазын тоолдуң сюжединиң дөзүнде чидириг азы бир-ле чүве чедип аар дээш, хуулгаазыннар дузазы-биле азы кайгамчык дузалакчылар ачызында болдунар тоожуушкун бар болур. Тоолдуң экспозициязында ийи салгал көргүстүнер — улуг (хаан биле кадын д.о.ө.) база бичии — Иван акылары азы угбалары-биле. Улуг салгал адырлыр. Адырлырының күштүг демдээ — ада-иезиниң өлүмү. Тоолдуң дүүшкүнү дээрге, кол маадыр бир-ле чидиригге таваржыр, мында хоругнуң чылдагааны, хоругну үрээри болгаш айыыл-халап кирип турар. Удур кылдыныгларның эгези болгаш маадырның бажыңындан үнүп чоруптар таварылга тыптып кээр.

Сюжеттиң сайзыралы — читкен азы четпес чүүлдү дилеп чоруптары.

Хуулгаазын тоолдуң кульминация, азы шыпшык бажы дээрге, кол маадыр удурланыкчылары-биле демисежип турар, ооң түңнелинде ыяап тиилеп алыр (тулчуушкуннарның көргүзүү болза берге бодалгаларны дилеп тывары, онаалганы күүседири).

Чештиниишкин — четпес азы читкен чүүлдү эгидери. Колдуунда маадыр сөөлүнде бедик социал статусче көдүрлүр.

В. Я. Пропп хуулгаазын тоолдуң сюжет деңнелиниң чаңгыс аайланчаан айтып турар. Ол киржип турар маадырларның кылдыныгларының дөмейлешкээн барымдаалап, чеди персонажтарга чарып турар:

• антагонист (төтчеглекчи, үрегдекчи),
• берип турар кижи,
• дузалакчы,
• даңгына, азы ооң адазы,
• чорудупкан кижи,
• маадыр,
• меге маадыр.

Пропп хуулгаазын тоолдуң метасхемазын 31 кылдыныгга үндезилеп тургускан. Мелетинский Е. М., хуулгаазын тоолдуң жанырын тодарадырда, Пропптуң ажылынга даянып, дараазында болунуң шинчилелинге бичии бөлүглелдерни улгаттырган. Хуулгаазын тоолга шупту сөзүглелдерже кирип турар ниити чүүлдерни эртемден демдеглеп турар: ελ…EL, мында грек үжүктер дээрге, берип турар кижи маадырга човалаң көргүзүп, шенелде эрттирери болгаш шаңнааны. Чижээ, Баба-Яга Иван-царевичиге хуулгаазын дүрүг хендир бээр. Мелетинскийниң формулазында латин үжүктер - антагонистиң маадыр-биле тулчуушкуну болгаш тиилелгени көргүзүп турар (хуулгаазын тоолда антагонистер - Кощей Бессмертный, Змей Горыныч). Антагонисти тиилээрде, берип турар кижиден алган хуулгаазын чүүлдер болур. Мелетинский хуулгаазын тоолдуң чүгле жанр талазы-биле демдектерин эвес, а ооң жанр-хевирлерин ылгап турар:

• тулчуушкун объектизиниң маадырдан хамаарылгазының бар/чогу (O — O)
• кады өгленир дээн эжин азы кандыг-бир чүүлдү тып алыры (O¹ — O²)
• маадырның херек чүүлдү бодунга, хаанга, ачазынга, өг-бүлезинге азы ниитилелге дээш тып алыры (S — S_)
• өг-бүле фактору (F — F)
• маадырга удур кара күштер делегейи (M — M).

Үстүнде чүүлдерге даянып, дараазында беш бөлүктү чарып болур:

• 1. O₁SˉFˉM — маадырдыг тоолдарның чылан-биле тулчуп турар хевири (АТ 300—301).
     • O₂SˉFˉM — маадырлыг тоолдар quest хевирниң (АТ 550—551).
  2. OˉSFˉM — шаандагы тоолдарның «кижи чиир маңгыстың холунда уруглар» хевири (АТ 311, 312, 314, 327).
     • O₁SˉFM — арганың четкер-азаларынга берипкен шөлүттүрген өг-бүлелер дугайында тоолдар (АТ 480, 709).
     • OˉSFMˉ — шөлүттүрген өг-бүлелер дугайында тоолдар (АТ 510, 511).
  3. O₁SFˉM — элдептиг ашак-кадай дугайында тоолдар (АТ 400, 425, и др.).
     • O₂SFˉMˉ — элдептиг чүүлдер дугайында тоолдар (АТ 560, 563, 566, 569, 736).
  4. O₁SFˉMˉ- куда шылгалдазының дугайында тоолдар (АТ 530, 570, 575, 577, 580, 610, 621, 675).
  5. O₁SˉFˉMˉ — (АТ 408, 653).
     • O₂SˉFˉMˉ — (АТ 665).

Хуулгаазын тоолдарның хевирлериниң классификастыг бөлүктээшкинин барымдаалап, хөй-ле тоолдарда ийи дугаар оруктарны (перипетиялар) демдеглээри чугула. Ында тоолдуң кол маадыры бодунуң күзелин түр када чидириптер.

Мелетинский, хуулгаазын тоолдарның беш бөлүүн аңгылап тура, жанырның төөгүлүг сайзыралының дугайында айтырыгны көдүрерин оралдашкан. Дараазында схемада O — Oˉ, M — Mˉ, F — Fˉ, S — Sˉ, мифтен тура тоолга чедир ниити шугумну көргүскен: бир дугаар планче өг-бүле өзээ, коллективтиг демниг чоруктуң чоорту чидери, чаңгыс кижиниң салым-чолунга сонуургалдың сайзыраары болгаш социал талазы-биле ядыы-кошкак кижи тиилеп үнер. Хуулгаазын тоолда сайзыралдың бо бүгү чадалары бар бооп турар. Тотемниг мифтерде таваржып турар чамдык чүүлдер бар. Хөй кезиинде хуулгаазын тоолдарда маадырның элдеп-эзин амытан-биле өгленири дижик. Ол амытан кижи хевиринче хуулуп турар («Ашаа читкен азы оорлаттырган кадайын дилеп турар (кадайы ашаан дилеп турар)» СУС 400, «Даңгына-пага» 402, «Кызыл чечекчигеш» 425 °C и др.). Хоругдалдан хостап аар дээш, маадыр өске делегейже кире бээр тоолдар («Чер адаанда үш делегейлер» СУС 301 А, B и др.). Бөлүк уругларның каржы четкер, кижи чиир маңгыстың чагыргазынче кире бергеш, кайы-бирээзиниң тывынгыр чоруунуң дузазы-биле хосталып, камгаланып үнерлер («Мальчик-с-пальчик у ведьмы» СУС 327B и др.), азы күчүтен чыланны өлүрүп каар — («Победитель змея» СУС 300₁ и др.). Хуулгаазын тоолда өг-бүле темазы идепкейлиг сайзыраан болур («Золушка» СУС 510 А и др.). Куда-дой ядыы-чадамыктың салым-чолунга шаңнал болур («Сивка-Бурка» СУС 530). Социал чадазы куду маадыр (хеймер дуңмазы, эдерткен уруг, кошкак угаанныг) тоолдуң эгезинде кээргенчиг, чөгенчиг байдалга тургаш, сөөлүнде чараш, угаанныг апаар («Конёк-горбунок» СУС 531). Бөлүк тоолдарда маадыр бодунуң салым-чолу, кудазын эрттирер дээш шылгалдаларга, шенелделерге таваржыр. Новеллистиктиг (кижиниң иштики сагыш-сеткили-биле холбаалыг) тема хуулгаазын тоолда маадырлыг тоолдан тудак чок сонуурганчыг. Пропп хуулгаазын тоолдуң жанр бөлүктээшкинин "Тулчуушкун - тиилелге" азы "Берге онаалга - берге онаалганың күүселдези" деп шенелделерни барымдаалап кылган. Хуулгаазын тоолдуң дараазында сайзыралы амыдыралчы (анаа) тоолдуң тыптырынга салдарын чедирген.

Амгы үеде хуулгаазын тоолдарның аңгы-аңгы талаларын өөренип көрүп турар. Чижээ, аъш-чем дижик.

Новеллистиктиг (кижиниң иштики сагыш-сеткили-биле холбаалыг) тоол

Новеллистиктиг тоол (азы, социал-амыдыралчы) хуулгаазын тоол-биле дөмей тургузуглуг болур. Ынчалза-даа иштики шынары көңгүс өске. Ук жанырның тоолу анаа амыдырал-биле сырый харылзаалыг, мында чаңгыс чер кырында делегей бар, кол персонаж — трикстер, улус аразындан үнген бөдүүн кижи, шын дээш бодунуң тывынгыр, тудунгур, кажар чоруун ажыглап, эрге-чагырга-биле туржуп турар.

Анекдот тоол

Афанасьев А. Н. анекдот тоолду хөктүг, каттырынчыг болуушкунну улам калбартыр сайзыраткан жанр деп ылгап көрген.

Хоозун, меге чугаа

Небылица (Хоозун, меге чугаа) — утказы чок чүүлге даянган тоолдар. Олар хемчээл-талазы-биле кыска, дашткы хевири ритмиктиг прозага дөмейлежир. Янзы-бүрү чоннарның аас чогаалында хоозун, меге чугаалар тускай аңгы чогаал-даа бооп болур, азы тоолдуң кезии, скоморошина, былина бооп болур.

Тоолдарны чыып үндүргени

Европага тоолдарны бир дугаар чыып эгелээн кижи - француз шүлүкчү болгаш литература критиги Шарль Перро (1628—1703). Ол 1697 чылда «Сказки матушки Гусыни» деп чыындыны парлап үндүрген. 1704—1717 чылдарда Парижке араб тоолдарның «Бир муң болгаш чаңгыс дүне» деп кызырган үндүрүлгезин Антуан Галлан XIV Людовик хаанга тураскаадып белеткээн.

Тоол фольклорунуң эгезин немец мифология школазының төлээлери чурумчудуп, чыып эгелээн. Ол дээрге бир-ле дугаарында гейдельберг романтизм мөгейикчилери, ук бөлгүмнүң кежигүннери Гримм алышкылар бооп турар. Олар 1812—1814 чылдарда «Домашние и семейные немецкие сказки» деп чыындыны хөй тираж-биле парлап үндүрген соонда, Европаның өске чурттарынга чогаалчылар болгаш эртемденнерниң боттарының аас чогаалынга сонуургалы оттуп келген. Ындыг-даа болза, Гримм алышкыларның мурнунда-ла Германияның бодунга оларның изекчилери шагда-ла тывылган турган. Чижээ, 1782—1786 чылдарда немец чогаалчы Иоганн Карл Август Музеус (1787 чылда мөчээн) «Немец чоннуң тоолдары" деп беш томнуг чыындыны арттырып каан, ол чүгле 1811 чылда ооң эжи шүлүкчү Виландының ачызында чырык көрген.

Россияга орус улустуң тоолдарын этнограф Александр Николаевич Афанасьев чыып эгелээн. Ооң белеткээн «Бичии уругларга орус тоолдар» деп чыындызы 1870 чылда Москвага үнген. Бичии уругларга аас чогаалын чыыр болгаш нептередир талазы-биле Авдеев, Даль болгаш этнограф Шейн ышкаш улус улуг үлүүн киириштирген. Шейн бичии уруглар аас чогаалын эртемниң тускай адыры деп аңгылаан. Тоолдарны чыып, нептередиринге украин шүлүкчү Малкович база улуг үлүүн киирген.

Тоолдарның үнген дөзү (генезис)

Мифологтуг тоол

Фольклорлуг тоолдар кижи төрелгетенниң баштайгы тывылган ниитилелинден тотемниг мифтерге даянып укталган (Соңгу Азия, Америка, Африка, Австралия и Океания чоннары). Баштайгы, эрте бурунгу тоолдарны архаиктиг азы мифологтуг деп адаар. Архаиктиг фольклорнуң эдилекчилери боттары мифологтуг тоожуушкуннарны ылгап турарлар. Колдуунда ийи хевирни ылгап турар: пыныл биле лымныл — чукчаларда, хвенохо биле хехо — фон чонда (Бенин), лилиу биле кукванебу — Меланезиияныңкиривна чонда д.о.ө. Шак бо ийи кол хевирлер миф болгаш тоолга чоокшулашкак. Оларның удурланышкак талазын ылгалып турар талазы көргүзүп турар: сакралдыг болгаш профан (профан дээрге деритуализацияның түңнели болгаш эзотериктиг янзының чидери). Ол ийи хевирниң структура талазы-биле ылгалы албан турары кол болбас. Чок-даа туруп болур. Дөмейлешкек сөзүглелди чаңгыс төрел-бөлүк улус ёзулуг миф деп адап болур, а өскелерин - тоолзуг тоожулал кылдыр. Ынчан ол ритуал-сакралдыг системага хамаарышпас апаар. Эрте бурунгу тоолдарны шыңгыы эвес мифтер деп база тодарадып болур. Ф. Боастың эскергени-биле, Соңгу Американың индейлери архаиктиг тоолду мифтен ылгап турар талазы дээрге, ук культураның маадыры коллективке дээш эвес, а бодунуң эрге-ажыынга дээш, олча-омакты чедип алыр. Эрте бурунгу архаиктиг тоолдуң шыңгыы эвес шынныг талазы бодунуң эстетиктиг функциязын информатиктиг таладан күштелдирери ( архаиктиг тоолдуң сорулгазы — хөглээшкин). Ынчангаш экзотериктиг миф, хөглээшкин сорулгалыг чугаалаан соонда, тоолче шилчий бээр.

Тоолдарның сюжеттер айтыкчылары

Тоолдарны шинчилекчилер сюжеттериниң дөмейлешкээниң аайы-биле бөлүктеп турар. Фольклорлуг тоолду хөйнүң хүлээп алганы-биле Антти Аарне тургускан Айтыкчыга үндезилээн Томпсон Ститтиң «Тоол хевирлериниң айтыкчызы» деп ажылы үнелиг болуп турар. Хөй-ле национал, регионалдыг айтыкчылар бар, база ол ышкаш Аарне — Томпсоннуң системазынга тургускан эртем чыындыларында фольклорлуг тоолдарның айтыкчылары бар. Олар национал болгаш регионалдыг чаңчылдарга даянган, база аңгы тоолдар чыындыларынга даянган материалдар болуп турар.

Улаштыр көр.

• Орус тоолдар
• Викториан тоолчургу чурулга

Литература

• Сказка // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — ISBN 5-93264-026-X.
• Веснина, Береника Сказка // Энциклопедия Кругосвет
• Капица Ф. С., Колядич Т. М. Русский детский фольклор: Учебное пособие для студентов вузов. — М.: ФЛИНТА: Наука, 2002.
• Костюхин Е. А. Типы и формы животного эпоса. / [АН СССР. Ин-т востоковедения]. — М. : Наука, 1987. — 270 с. — (Исслед. по фольклору и мифологии Востока / Редкол.: Д. А. Ольдерогге (пред.) и др.).
• Мелетинский Е. М. Миф и сказка // Фольклор и постфольклор: структура, типология, семиотика
• Неклюдов С. Ю. Авантекст в фольклоре // Фольклор и постфольклор: структура, типология, семиотика
• Пропп В. Я. Морфология сказки. Л.: Academia, 1928.
• Пропп В. Я. Исторические корни волшебной сказки / Научная редакция, текстологический комментарий И. В. Пешкова. — Издательство «Лабиринт», 2000. — 336 с. — ISBN 5-87604-008-8
• Структура волшебной сказки. — М.: Российск. гос. гуманит. ун-т, 2001. — 234 с. — ISBN 5-7281-0373-1.
• Шинкаренко В. Д. Смысловая структура социокультурного пространства: Миф и сказка. — М.: КомКнига, 2005. — ISBN 5-484-00253-2.
• Юдин Ю. И. Дурак, шут, вор и чёрт (Исторические корни бытовой сказки). — М.: Лабиринт, 2006. — 336 с. (Разыскания в области филологии, истории и традиционной культуры) ISBN 5-87604-148-3

Шөлүглер

• Викитекада тоолдар чыындыларының даңзызы
• Сэжеттерниң деңнелге айтыкчызы. Чөөнславян тоол. Онлайн.
• Kerbelytės B. Lietuvių pasakojamosios tautosakos katalogas. Archived 2021-05-09 at the Wayback Machine T.1-2. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 1999—2001. Онлайн.