Тыва Арат Республика

Тыва Арат Республика
орус. Народная Республика Танну-Тува орус. Тувинская Народная Республика
Тук Сүлде
Тыва Арат Республиканың ыдык ыры
Төре дылдар	Моол дыл биле Тыва дыл
Найысылал	Кызыл
Валюта	Тыва акша

ТАРның тугу (1943 - 1944)

ТАРның сүлдези (1943 - 1944)

Тыва Арат Республика (латиница — тыв. Tьʙa Arat Respuʙlik, кириллица — тыв. Тыва Арат Республик) — долу эвес хүлээп көрдүнмээн (ССРЭ — 1924 чылда база МУР — 1926 чылда) Мурнуу Сибирьде күрүне 1921 чылдан эгелеп 1944 чылдарга чедир. 1921—1926 чылдарда албан ёзузу-биле Танну́-Тыва деп адаттынып турган. 1944 чылда ССРЭниң иштинде РСФСРниң тургузуунче Тыва автономнуг область кылдыр кирген.

Күрүне ады

Тыва күрүне адын 2 катап солаан.

• Таңды Тыва Улус (Республика). Бо болза күрүнениң баштайгы ады-дыр.
• Таңды Тыва Арат Республика. 1924 чылда Тываның ийи дугаар Үндезин хоойлуузун хүлээп алгаш күрүнениң адын "Таңды Тыва Арат Республика" кылдыр эде адаан.
• Тыва Арат Республик. 1926 чылда IV дугаар Улуг Хуралга Тываның үш дугаар Үндезин хоойлуузун хүлээп алгаш күрүнениң адын "Тыва Арат Республик" кылдыр база катап эде адаан.

1930 чылдан бээр Тывага "Чаа түрк алфавитке" үндезилетинген бижик тарай берген. Латинчиткен тыва бижиктиң чуруму ёзугаар күрүнениң адын "Tьʙa Arat Respublik" кылдыр бижип турган. 1930-1941 чылдарда күрүне адынга "РеспубликА" деп сөс турбаан.

Орустар Тыва күрүнени баштай "Танну-Тувинская Народная Республика" кылдыр адап турган, оон анаа "Тувинская Народная Республика" дээр апарган. 1930-ен чылдарның тыва маркаларында «Touva postage» деп англи бижик бар.

Күрүне демдээ

Кол чүүл: Тыва Арат Республиканың тугу      Кол чүүл: Тыва Арат Республиканың сүлдези

1926 чылга чедир күрүне демдектери турбаан. Ооң орнунга Чазактың биле ТАРН Төп Комитединиң Хорлоо дээр тугу турган. Ол тукту 1921-22 чылдарда Түшпек хуурак чогаадып кылган. ТАР-ның тугу болгаш сүлде демдээ 1926 чылда тыптып келген, ооң дугайында үш дугаар Үндезин Хоойлуда бижээн бооп турар.

Үндезин хоойлу

1921-1944 чылдар иштинде Үндезин хоойлуну элээн каш катап хүлээп турган.

• Бир дугаар Үндезин хоойлуну Улуг Шуулганга хүлээп алган. Ол хоойлу 22 чүүлдүг болган. Үндезин хоойлу ёзугаар чылдың-на Улус Хуралы чыглыр ужурлуг. Дээди эрге-чагырны болгаш хоойлу чогаадыр эрге чагырганы Улус Хуралы чорудар ужурлуг. Кожуунга кожуун Хуралы, сумуга суму Хуралы турар ужурлуг деп бижээн. Кожуун Хуралынга кожуун чагырыкчызын шилип алыр, чагырыкчы кижи 3 дузалакчылыг болур. Бүдүн күрүнени удуртур чазак "Төп Хораа" болган. Төп Хорааның нояннары чылда 4 катап чыглыр ужурлуг турган. Шүүгү ажылын кожуун азы суму Хуралы сайгарар турган. Аар кем-херек үүлгедиглерин Төп Хораа боду сайгарар ужурлуг турган.
• Ийи дугаар Үндезин хоойлу 1924 чылда сентябрьның 28-тен онтябрь 6-га чедир II дугаар Улуг Хурал болган ооң төлээлекчилери күрүнениң ийи дугаар Үндезин хоойлузун хүлээп алган.
• Үш дугаар Үндезин хоойлу. 1226 чылда ноябрьның 18-24 хүннеринде IV дугаар Улуг Хурал болган ооң төлээлекчилери Тываның үш дугаар Үндезин хоойлузун хүлээп алган.
• Дөрт дугаар Үндезин хоойлу. 1930 чылың октябрь 18-те VII дугаар Улуг Хурал болган ооң төлээлекчилер Тываның дөрт дугаар Үндезин хоойлузун хүлээп алган.

Чурт, девискээр

Улуг Шуулганга нояннар 7 кожууннуг күрүне тургускан. Салчак кожууну, Тожу кожууну, Шалык-Сартыыл кожууну, Маады кожууну, Даа кожууну, Бээзи кожууну, Оюннар кожууну.

1923 чылдың сентябрь 20-ден октябрь 1-ге чедир Таңды Тывазының I дугаар Улуг Хуралы эрткен. Аңаа күрүнени 6 кожуунга эде чарган, чамдык кожууннар чер ады-биле таарыштыр чаа аттар алган. Ол болза Хемчик кожууну (эрги Даа кожууну дур); Улуг-Хем кожууну (эрги Бээзи кожууну дур); Тес-Хем кожууну (эрги Оюннар кожууну биле Шалык-Сартыыл кожууну); Өөк кожууну (эрги Маады кожууну); Салчак кожууну (ады хевээр арткан); Тожу кожууну.

Төре херээ

Тыва күрүнениң тывылган ужуру чүл?

1912 чылда тывалар Эжен хаанның эрге-чагыргазындан хосталып алган. Ол берге үелерде хостуг шөлээн чурталга турбас турган, чүге-дизе Тываны соңгу таладан орустар эжелеп аарын кызып турган, мурнуу чүктен моолдар азы кыдаттар эжелеп аарын кызып турган. Ынчангаш тыва нояннар тааржыр байдалды ажыглавышаан бирде моолдарга, бирде орустарга, бирде кыдаттарга бараалгап турган. 1912-1921 чылдар иштинде тывалар моолдарның-даа дарлалын, орустарның-даа кара-сагыжын көрген, билген.
1921 чылда геополитика талазы-биле Тываның туружу онза-солун апарган. Сибирниң Совет Чазаа (Сибревком) Тываны Моол күрүнеге кадар деп бодалдыг турган. Ол үеде Тывада Совет Чазактың төлээзи болур И. Г. Сафьянов деп кижи турган. Сафьянов болза салым-чаянныг хувискаалчы кижи турган, ол кижи бодунуң бижиктеринде: "бир эвес Тыва чурту Совет чоннар-биле кады чоруур болза, мен ында багай чүү-даа көрбес тир мен" деп бижип турган. И. Г. Сафьянов Тываны комунистиг орус чуртунга кадар деп бодалдыг турган. Сибирде Совет Чазактың (Сибревкомнуң) биле Сафьяновтуң бодалдыры дүүшпес, сыр аңгы бооп турган.
Тываны коммунистиг орус чуртунга И. Г. Сафьянов кадып шыдавас турган. "Тыва чурту Моолга катыжа бээр болза, кончуг бак болур" деп Сафьянов бодап турган. Мындыг берге таварылгада И. Г. Сафьянов кажар арга ажыглаан. 1921 чылдың беш айның 25-26 хүннеринде Чадаанага ол Хемчиктиң нояннары-биле эптиг-чөптүг чугаалашкан. "Бир эвес тывалар бодунуң күрүнезин тудуп алыр болза Совет күрүне Тыва күрүнени хайгаарап камгалаар" деп Сафьянов бодунуң бодалын илереткен. Хемчиктиң нояннары Сафьяновтуң бодалын чөптүг деп санаан. Тыва күрүнени чартып тургузар дугайында тода айтырыгларны келир үеде болур Бүгү Тываның улуг шуулганынга чугаалажып көөр деп шиитпирлээн. Шуулганны сес айның 5-те эртирер деп дугурушкан.

1921 чыл. Улуг Шуулган

Шуулган Оюннар кожууннуң Суг-Бажы деп черге август айның 13-16 хүннеринде эрткен. Аңаа дүжүметтер Чаа күрүнениң Үндезин Хоойлузун сүмележип көрген. Шуулганга Хаазыт биле Сартыыл кожуунуң нояннары келбээн. Хаазыт кожуунуң дүжүметтеринче шуулган болур дугайында тускай чалалга чоруткан бе азы чорутпаан бе оозу билдинмес. Ол үеде Хаазыт кожууну Таңды Тываның тос кожуунунга хамааржып турза-даа, ол кожууну моол нояннар чагырып турган. "Хаазыт кожууну Моолда турар чүве дир" дээш, ол кожуунну Таңды Тывазындан дүжүметтер аңгылап хоруп каапкан. Шалык биле Сартыыл кожуунар чаңгыс сумулуг бичии кожуунар турган, ынчангаш ол кожуунарны чаңгыс Шалык-Сартыыл кожуун болур кылдыр кадып каан.

Тываның төвү кылдыр "Красный" хоорайны чарлаан. Шуулганга дүжүметтер орустар-биле дугуржуп алган, орустар болза тываларга "Красный" хоорайга 2 бажың тып хостап бээр деп аазаан.

Таңды Тыва Улус

Баштай күрүнени Төп Хораа удуртуп турган. Төп Хораага 7 кожуундан 7 ноян ажылдап турган. Төп Хорааны амбын ноян Содунам Балчыр удуртуг ужурлуг турган. Ол кижи аарыг боорга Төп хорааның ажылын Моңгуш Буян-Бадыргы баштаан.

1922 чылдың февральда Төп Хорааны 4 ямылыг Төп Чөвүлел (Чазак) солаан: ол болза Даштыкы херектер яамызы, Иштики херектер яамызы, Шүүгү биле Шериг яамызы. 1922 чылдың төнчүзүнде Саң-Хөө яамызын тургускан, Шериг яамызын дүжүргеш ооң эрге-херээн Иштики херектер яамызынга хүлээдип берген. Чазактың даргазы кылдыр Маады кожуунуң ноянын Лопсаң-Осурну соңгаан, соонда Чазак даргазынга Салчак кожуунуң нояны Идам-Сүрүң олурупкан.

Эгезинде таңма чери Туранга турган. 1921 чылда-ла Улуг Шуулганга дүжүметтер орустар-биле дугуржуп алган, орустар болза тываларга "Красный" хоорайга 2 бажың тып хостап бээрин аазаан. Ынчангаш эрги дугурушканы ёзугаар Чазак чазын 1922 чылда "Красный" хоорайже көже берген.

1923 чылда июль 6-да ТАРНамының II дугаар чыыжы болган ооң төлээлери дүжүмет биле ноян кижилерниң эрге дужаалын ап кааптар деп шиитпир хүлээп алган. Ол үеден эгелеп: ноян кижи: бээзи, бээли, гүң деп ат эдиливес апарган. Одага биле чиңзе эдиээри база хоруглуг апарган. Дузалакчы, чагырыкчы, мээрең, чалаң, чаңгы ... дээн хевирлиг дужаалдар турбас ужурлуг апарган. Эрги дужаалдар орнунга анаа суму биле кожуун даргазы деп дужаалдыг кижилер турар ужурлуг деп чарлаан. Чыышка улуг от ужудупкан аңаа турган 100 хире дүжүмет бодунуң бөртеринден одага биле чиңзелерни ушта адыргаш отче каапкан. Карачал кижи дүжүмет кижини көргеш черге чедир сөгейбес ужурлуг деп доктаал үндүрген. Лама кижилер албан, үндүрүг төлээр ужурлуг деп чыыштың төлээлекчилери база шиитпир үндүрген.

1923 чылда тос айның 20-ден он айның 1-ге чедир Таңды Тыва Улустуң I дугаар Улуг Хуралы эрткен. Аңаа Төп Чөвүлелдиң сайыттарын шилип соңгаан. Чазак даргазы Моңгуш Буян-Бадыргы болган, ооң оралакчызы Данзын-оол болган. Содунам-Балчыр шүүгү сайыды болган. Даштыкы херектер яамызының даргазы Соян Оруйгу болган. Саң-Хөө яамызын Хертек Ананды баштаан. Иштики Херектер яамызын Данзырын баштаан. I дугаар Улуг Хуралдың төлээлери тускай хоойлу хүлээп алган, ол хоойлу ёзугаар ноян биле дүжүмет кижилерниң албан дужаалдарын хоруп каапкан, оон ыңай карачал кижи ызыгуурлуг кижиге таварышса черге чедир сөгүрбес ужурлуг деп шиитпирлээн.

1920 чылдарда Чазак даргалары чайын 3 ай иштинде шөлээ алгаш, аал-чуртунга дыштанып алыр чораан. Тыва күрүнениң баштайгы чылдарында сайыттар, чазак ажылдакчылары шалыңын шай-биле ап турган. Эң улуг шалың болза айда бир бүдүн шай болур турган.

Тыва күрүне тыптып кээрге Содунам-Балчыр Самагалдайдан Кызылче амбын-ноянның архивин чортупкан. Саазын документилерни 2 тевеге чүдүрүп алгаш чораан. Верхне-Никольск (Бай-Хаак) бертинге орус шеригниң доскуулу ол кош тевелерни дозупкан. Орус шериг кижизи бар чыткан кош тевелер дугайында дораан Кызылче долгапкан. Кызылдан Оюн Данчай биле бир орус офицер келген. Орустар амбын-ноянның архивин чок кылдыр өртедипкен. О. Данчай орустарны "ынчап болбас ол саазыннар дээрге тыва улустуң төөгүзү дүр" дээрге-даа олар ону тооваан. Амгы үеде Тываның Күрүне архивинде шыгжаттынып турар "амбын-ноянның фондузу" деп чүве дээрге Содунам-Балчырның бижээн кезек сактыышкыннары дыр. Содунам-Балчыр шүүгү сайыды тургаш бодунуң бодалдарын сактыышкыннарын саазынга бижип артырган.

1923 чылдан эгелеп Саң-Хөө яамызы чондан үндүрүг чыып эгелээн.

ССРЭ 1924 чылда Тываны аңгы күрүне кылдыр чарлаан, МАР 1926 чылда ТАР-ны аңгы чурт кылдыр хүлээп алган.

Чөрүлдээлер

Чаа күрүне чаа ёзу-биле чуртап эгелээн. Чаа үениң чаартылгаларынга чамдык улус тарышпас турган. Тывалар, аразында чижи бээрге моолдар амыраар турган.
ТАР Намынга бажы эъттенген чурум билбес, араглаар, улустуң мал-маганын анаа-ла хавыра бээр кижилер турган. Оларны улус "Чудурук нам" дээр турган. 1929 чылда октябрь 20-ден ноябрь 10-га чедир ТАР Намының чыыжы эрткен. Аңаа хувискаачы улус шыырак бай кижилерниң, хүрээлерниң эт-хөреңгизин, мал-маганын хавырар деп шиитпир хүлээп алган. Дүжүмет чораан кижилерни оран-чуртундан үндүр көжүрүп хамааты эргезин казып база турган.

Куулар Сумунактың үймээни

Тыва Чазак үндүрүг өртээн элээн бедидипкен. 1924 чылда март 11-де Шемиге нам хуралы эрткен аңаа 34 кижи турган. Аңаа чыылган кижилер бодунуң дүвүрелин илереткен: "дүрүм, саавыр болгаш үнүдүрүг, дадывыр кончуг бергедээн, оларны күүседир арга чок болу берген. Алган кадайны, уруг-дарыгны хавырып апаар, оран черин үлежип хемчээр, өлүк, мөңгүн, тараа биле малды хавырар дээн дир. Мал бажы сая чеде бээрге ону Хем Белдиринче сүрүп апаар, хамык чыгган малды аңаа чыггаш оон дөгерезин согар дыр" деп дижип турган. Үймээнчилер Шеми, Чыргаккы, Адар-Төш, Ак-Дуруг биле Чаа-Хөл девискээрин эжелеп алган, оларда кижи саны 600 хире кижи турган. Олар садыг биле өртээл черлерин чок кылдыр үптеп каапкан. Буян-Бадыргы оларны оожургадыр дээш Чадаанаже үнүпкен. Сумунакты ол канчап-даа чагып, сургап чадап каан. Сумунак суглар "дүжүп бээрининң орнунга төрээн черге өлгени дээре" дишкеннер. Хамыктың эгезинде аратарга туттурган кожуун ажылдакчыларын хостаптар кылдыр Буян-Бадыргы үймээнчилер-биле дугуржуп чугаалашкан. Үймээн үндүрген кижилер-биле чугаа кылыр арга чок апаарга, Чазак чери оларны базар дээш 150 хире шериг кижи чортупкан. Чазак шерии араттар-биле чайга чедир тулчуп аткылашкан. Соонда Сумунак эштери-биле дүжүп берген. Сумунактың бодунга 366 лаң торгаал төлеткен, ооң эштерин 30-ден 90 лаң торгаалга онааштырган.

Хемчикте үймээн

Чазакты биле намны удуртуп чораан хувискаалчы кижилер чоннуң мал-маганын кара туразында хавырып эгелээрге, 1930 чылдың март 17-де Чөөн-Хемчик кожуунунга үймээн үнген. Үймээнчилерни Баян-Тала чуртуг Куулар Барыймаа удуртуп баштап турган. Тываның Революстуг Шерии араттар-биле чайга чедир дайылдашкан. Майга чедир шериглер 139 кижини туткан, олардан 14 кижини боолаан, 57 кижини Тывадан үндүр шөлүпкен. Ооң аңгыда аткылажыышкын үезинде 4 кижи өлүрткен, 7 кижини кандыг-даа шииткел чокка туткаш анаа болаап өлүрген. ТАР Шериинден дескен араттар Мөңгүн-Тайга таварыштыр Синцзянче (Кыдат) дезип турган. Хамык дескен улусту тудар сорулгалыг кылдыр кызыгаарга шериг хараалдарын тургускан. Мөген-Бүренге 12 шериг кижи. Чигжейге 10 шериг, Каргыга - 14 шериг, Барлык бажынга 10 шериг кижилерин тургузуп каан. К. Барыймаа боду төрелдери-биле, эштери-биле аъттыг-хөлдүг Моолду таваргаш Синцзянче көже берген.

Тере-Хөлде үймээн

1932 чылдан бээр Тере-Хөлдүң аратары Кызылда турар чазакка чагыртпастай берген. Куңгуртуга школа биле эмчи тудуп турган 6 кижини үймээнчилер туткаш диригге өртедипкен. Тере-Хөлге Кижиир-оол баштаан Чазак төлээлери келген, ол улус Дооду-Кол деп черге баргаш, ында аалга кирген: "Эр улус бар бе?" деп айтырып мендилежирге кым-даа, чүнү-даа ыытаваан. Оон боо даажы дыңналган Кижиир-оол биле ооң кады чораан Тоңмит дээр эжи балыглаттырган. Июль 7-де Тыва Чазак Тере-Хөлче шериг чортупкан. Шеригни Хертек Шилги-Бызаа деп кижи баштап турган. ТАР Шерии биле үймээнчилер Сайгал деп черге тулушкан. Тулчуушкун соонда Тере-Хөлдүң аратары 2 чарлы берген, бир бөлүк Тере-Хөлче аткаарлай берген, ийи дугаар бөлүк Сайгал иштинче чоруй барган. Х. Шилги-Бызаа шериин ийи кезеке чарып алган. Бир кезек шеригни И. Бадра баштаан ол кезек Сайгалда чаштынып турган аратарны сүрүп чорупкан, арткан шерии-биле Х. Шилги-Бызаа Тере-Хөл талазынче чорупкан. Кезек үе эрткенде Х. Шилги-Бызааның шерии Тере-Хөлдүң аратары-биле ийи дугаар тулушкан. ТАР Шериинге удурланган кижилерден 78 кижи өлүрткен, артканнары Моол талазынче дезипкен. Өлүрткен улус аразындан шериглер ийи пулемёт, саны 100 ажа бээр винчестер боо биле чактыр боо тып алган.

Тыва Араттың Революстуг Намы

АРЭВЭ

Тываның Аныяктарның Революстуг Эвилели. Чамдыкта "РЭВАНЭ" (Революстуг Аныктарның Эвилели) база дээр.
1925 чылдың 12 айның 20-23 хүннеринде Кызылга тыва аныяктарның чыыжы эрткен. Ол чыышты ТАРН ТК Чиңгине секретары Моңгуш Буян-Бадыргы удуртуп эртирген. Буян-Бадыргы чыышты ажыдып тургаш мындыг чүве чугаалаан: "аныяктарның организациязы чокта арат намны быжыглаары база чаа күрүне тургузуп боттандырарының дугайында бодаан-даа херээ чок ...". Аныяктар чыышка 5 чүүл айтырыг сайгарып көрген, ол 5 чүүл айтырыгдан эң кол айтырыг болза РЭВАНЭ-ниң ажылын канчап эгелеп тургузуп алыры болур. РЭВАНЭ-ниң Төп комитединиң кежигүнүнге 13 кижини шилип алган. Аныяктар эвилелиниң Чиңгине серетарынга Иргит Шагдыржап соңгутурган.

Тываның Араттың Революстуг Шерии

Тыва нояннар кажан-даа чаңгыс черге үр үе иштинде октуг-боолуг улус тутпас чораан. Үе-шаг бергедээрге херек апаарга олар адыгжы аратардан шериг чыып алыр турган.
1921 чылда Төп Хораага 10 шериг кижи турган. Олар таңма черин камгалап Төп Хорааның чарлыын күүседип чоруп турган. Ынчангаш оларны чамдыкта "чарылга шерии" деп база адап турган.
1922 чылдың февральда 4 яамылыг Чазак тыптып келген, ол яамылырның бирээзи Шериг яамызы болган. Шериг яамызының даргаы Куулар Лопсаң деп кижи болган. Куулар Лопсаң Хомду дайынынга киржип чораан, дүжүметтер ону Соруктуг маадыр деп ат-биле адаан. Шериг кижи саны 25 апарган. Удаваанда, ол-ла 1922 чылда Шериг яамызын дүжүрүп каапкан хамык шериглерни Шүүгү яамызынче шилчидипкен. 1923 чылда шериг кижилерни шагдаа эргелиг кылдыр Иштики херектер яамызынче берипкен.
1924 чылдың 9 айның 28-те ТАР-ның II дугаар Улуг Хуралдың чарлыы-биле чаа шериг тыптып келген. Ол шеригни чаартып тургузарда орустарның "Красная Армия" дээр шериин өттүнүп кылган. Чаа шеригниң хоойлу-дүрүмү (уставы) орустарның ышкаш олчаан. Шериг кижи саны 50 кижи чеде берген. Аъттыг шериг кезектиң командири Оюн Мандан-оол, ооң сүмелекчизи С. Д. Горшков, очулдурукчузу Кол Тывыкы болган. 1925 чылдан бээр чаа шеригниң командирлери СССР-ниң тускай шериг өөредилге черлеринче өөренип чоруп турган.

Орус чуртунга каттышканы

1944 чылда ССРЭ-ниң составынче Тыва Автономнуг область кылдыр кирген.

Кызыгаар айтырыы

Таңды Тыва Улус тургустунарга моолдар чаа күрүнени херекке албаан дыр. Олар баштай эрги чаңы-биле Тываны бодунга кадып алырын кызыдып турган. Чадашкаш, соонда моолдар кызырааг айтырыын көдүрүп эгелээн. Моолдарның бодалы-биле Тываның мурнуу талазында кызыгаар Эжен хаааның эрги хараалдары-биле дүгжүр ужурлуг деп ынчап турган улус. Ол үеде тыва чазактың даргалары моолдарга алыспаан.

Эртем-билиг болгаш культура

Тыва бижик

М. Лопсаң-Чиңмиттиң бижии

Тыва чазак чагааларын, доктаал-чарлыын моол дылга бижип турган. Тыва улустуң үндезин бижии чок боорга ТАРН ТК ламаларга тыва бижик чогаадырын дааскан. Тыва үндезин бижик чогаадырынга Үстүү-Хүрээниң кешпизи Моңгуш Лопсаң-Чиңмит кончуг улуг ажылды кылган. Ол 1925-28 чылдар аразында моол биле төвүт бижиктерни шинчилеп көрген, ол чоннарның бижии тыва дылга таарышпас болган, дараазында Лопсаң-Чиңмит Европа улзунуң бижиин сайгарып көрген. Хамык чоннардан тыва дылга немец графиканың үжүктери тааржыр болган. Лопсаң-Чиңмит чаа тыва бижикти немец алфавитке үндезилеп алыр деп шиитпир кылган. Герман алфавитке үндезилээн чаа бижик 10 ажык биле 18 ажык эвес үжүктүг турган. Алфавитен аңгыда Лопсаң-Чиңмит тускай Үжүглел база белеткеп алган турган. Чайын, 1928 чылдан бээр ламалар Лопсаң-Чиңмиттиң бижии-биле улусту өөредип эгелээн.

Орус эртемдээнерниң бижии

1927 чылда Совет эртемдээнер "Чаа түрк алфавит" чогааткан. Олар ССРЭ-ниң бижик чок чоннарынга "Чаа түрк алфавитке" үндезилээн бижиктер чогааткылаан. 1928-29 чылдарда тываларга база "Чаа түрк алфавитке" үндезилээн бижикти ийи орус эртемден чогаадып эгелээн, бирээзи Ленинградтан Н. Н. Поппе дээр кижи, өскези Москвадан Е. Д. Поливанов дээр кижи. Тыва алфавит биле тыва үжүглелди чогаадырынга 4 хире орус эртемдээн демниг ажылдаан. Тываже орус эртемденер 1930 чылда келгеш нам-чазактың улузунга бодунуң чогааткан алфавидин, үжүглелин көргүскен.

1929 чылдан эгелеп тывага политиктиг шаажылал эгелээн. Чазак черинге болгаш намга чаа кижилер олурупкан. Олар 1930 чылда 6 айның 28-те орустарның чогааткан бижиин улуска өөредир ужурлуг кылдыр тускай чарлыын үндүрген. Лопсаң-Чиңмитиң бижиин улус чаа-ла өөренип чыдырында дораан хоруп каапкан. Ынчангаш 1930-40 чылдарда солун-саазынга парлатынып үнген чүүлдер дээрге орустарның чогааткан латин бижии-дир.

1941 чылда Сайтар Чөвүлели биле Нам тыва бижикти кириллица алфавидинге үндезилеп алырының дугайында доктаалын үндүрген. Ынчангаш 1941-1943 чылдар дургузунда тыва бижик кирилл графикаже шилчий берген.

Үндезини

• Журнал этнографическое обозрение. № 2, 2002 г. // Н. П. Москаленко. Этнополитические вопросы образования Тувинской Народной Республики (1921-1944 гг.) Archived 2018-03-05 at the Wayback Machine
• История Тувы: В 3 т. - Т. II/ Под общ. ред. В. А. Ламина. - Новосибирск: Наука, 2007. - 430 с. ISBN 5-02-029829-8 (т. II). ISBN 5-02-030636-3.
• Ю. К. Дарбаа. Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы. Тываның ном үндүрер чери, 200 чыл, 123 арынныг. ISBN 5-7655-0158-3
• Монгуш Буян-Бадыргы — основатель тувинской государственности. Материалы республиканской научно-практической конференции, посвящённой 115-летию со дня рождения Монгуша Буян-Бадыргы. — Кызыл. — ГУП РТ "Тываполиграф" 2009 - 196 С. ISBN 978-5-9267-0123-1