Бичелдей, Каадыр-оол Алексей оглу
|
Каадыр-оол Алексей оглу Бичелдей | |
|---|---|
 | |
| Төрүттүнген хүнү | 1950 январьның 2 (74 хар) |
| Чурт | |
Каадыр-оол Алексей оглу Бичелдей (орус. Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей; январь 2, 1950 чылда төр.) — 2015ч декабрьдан эгелеп Тыва Республика Даргазының оралакчызы; филология эртемнериниң Доктору (2001), Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем сайыды (2012-2015 чч). Тыва Республика Чазааныы-биле Тываның Гуманитарлыг Шинчилелдер Институдунуң (ТГШИ, орус. ТИГИ) удуртукчузу турган (2008-2012). РЭА Академиги (2002ч). Россия Федерацияның Күрүне Думазының үшкү чыыжының депутады. Тыва Республика Ордениниң эдилекчизи (2008).
Намдар
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]1950 чылдың 1 айның 2-де Тыва АССР-ниң Улуг-Хемде Пестуновка (ам бо үеде Арыскан суур?) суурнуң чанында Белдир-Кежиг деп черге Доңгак Коңгар Чамзы оглу биле Хавандай Бичелдей Кыргыс уруунуң ажылчын (малчын) өг-бүлезинге төрүттүнген. Ай календары-биле алырга, Буга (Инек) чылында төрүттүнген.
Өөредилге болгаш ажыл
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Чаа-Хөлдүң ортумак школазын дооскан, 2 чыл ишти Кызылдың башкылар (педагогика) институдунга өөренген, оон "Ленинниң стипендиязы"-биле Улан-Баторда Моолдуң Күрүне Университединче шилчиткен. Ону дооскаш, Төп Азияның шаандагы болгаш амы үениң дылдарынга белеткелдиг востоковед-филолог деп мергежилдиг болган. Аспирантураны дооскаш, амгы үениң тыва дылдың үннер айтырыглары дугайында кандидаттың диссертациязын камгалаан.
Баштай ТДЧТЭШИ-ге (Тываның Дылдар, Чогаал болгаш Төөгүнуң Эртем Шинчилелдериниң Институдунга) дылдар болгаш бижик секторунга бичии эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап эгелээн, а дараазында үннер лабораториязын эргелеп, секторну удуртуп эгелээн. Оон соонда улуг эртем ажылдакчызы апаргаш, филология докуторунуң чадазын алыр дээш, диссертация ажылын камгалаан.
Чедиишкинниг эртем ажылдары дээш Каадыр-оол Алексей оглун Россияның Социалдыг Эртемнери Академязының (орус. РАСН) болгаш Россияның Бойдустуң Эртемнери Академиязының (орус. РАЕН) ёзулуг (действительный) кежигүүнү - академик - кылдыр шилиткен. М.В. Ломоносов аттыг Москваның Күрүне Университединге Орус болгаш Ниити дылдар билии кафедразының (Кафедра русского и общего языкознания) профессору кылдыр күрүнениң дылдар төрезиниң теориязын (Теория государственной языковой политики) башкылап турган.
Төре ажылдар
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Төре (политика) ажылдары 1989 чылда идекпейи-биле эгелээн: ол чылын Тываның националдыг культуразы болгаш чүдүлгезин хөгжүдер, база тыва дылды күрүне деңнелинче көдүрер ниитилелчи шимчээшкини удуртуп эгелээн. Ол шимчээшкинниң дээди илдең түңнели болза тыва чоннуң чүдүлгези (сарыг шажын болгаш хамнаашкын), уран-чүүлү (культура) болгаш үндезин чаңчылдары биле ёзулалдары сайзыралды апканы, оон ыңай тыва дылдың күрүне деңнелин чедип алганы, конституция, хоойлу-биле тываларның ыдыктыг чаа чыл байырлалы Шагааны бадыткааны, Тыва Республика хүнүн удуртканы.
1990 чылдың мартта Каадыр-оол Алексей оглу тускай барымдаа-биле РСФСРочулдурар херек-ниң база Тыва АСЭР-ниң (СЭАР?) чоннуң депутады кылдыр шилиткен. Депутат ажылын РСФСР-ниң Дээди Эвилел Комиссиязының культура болгаш бойдус камгалалы Секретары база Тыва АСЭР-ниң Дээди Эвилел Комитединиң чоннар аразының харылзаазының Даргазы кылдыр эгелээн. 1991 чылдың октябрьда Каадыр-оол Алексей оглу VII чыыштың Тыва АСЭР-ниң Дээди Эвилелиниң Даргазынче шилиткен, а 1994 чылда - Тыва Республиканың Дээди Хуралының I чыыжының Даргазынче шилиткен.
1996-1988 чч Россия Федерациязының Федерация Эвилелиниң кежигүүнү турган. Даштыкы-иштики чоннар аразында харылзаалар талазы-биле Федерация Эвилелиниң Комитединиң кежигүүнү турган база Федерация Эвилелиниң Комиссияызының даргазының регламент талазы-биле оралакчызы турган.
1998 чылда Тыва Республиканың Дээди Хуралдың II чыыжының хоойлу болгаш конституция-эрге төрезиниң Комитединиң Даргазы кылдыр шилиткен.
Эртем ажылдары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер](...)
Дөзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Сайт "Тываның Чаа Шинчилелдери" (Новые исследования Тувы)
- Бичелдей, Каадыр-оол Алексей-оглу. Сай дашта сагыш-сеъткил хонаштары : амыдырал, киъжи, өъртемчей дуъгайында бодалдарым далайындан / Кызыл : Тыва делегей ниитилели, 2011. - 392 а. - Тыва дыл кырында. - 400.00 акша.
- Тываның Гуманитарлыг Шинчилелдер Институду. "Зову всех мыслить..." (к 60-летию Каадыр-оола Алексеевича Бичелдея). / Кызыл: 2010 - 40 а.